3 LÝ GIẢI VỀ TÊN GỌI SÀI GÒN: HÀNH TRÌNH TÌM HIỂU NGUỒN GỐC MỘT THÀNH PHỐ HƠN 300 TUỔI
Sài Gòn, cái tên thân thương và dung dị đã gắn bó với vùng đất Nam Bộ qua hơn ba thế kỷ, là một bí ẩn lịch sử đầy hấp dẫn. Những cách lý giải như “thị trấn giữa rừng”, “vùng đất ăn nên làm ra” hay “cống phẩm của phía Tây” đã được các học giả đưa ra, nhưng nguồn gốc thực sự của tên gọi này vẫn là chủ đề tranh luận sôi nổi. Từ đầu thế kỷ XX, khi người Pháp đặt chân đến và mơ ước biến Sài Gòn thành “Hòn Ngọc Viễn Đông”, họ đã nỗ lực tìm hiểu ý nghĩa của cái tên này. Tuy nhiên, ngay cả người Việt bản địa cũng không thể giải thích rõ ràng. Sau hơn 300 năm hình thành và phát triển, những giả thuyết về tên gọi Sài Gòn vẫn tiếp tục được khám phá, bổ sung và tranh cãi. Trong số các công trình nghiên cứu, ba cách lý giải nổi bật nhất đã được ghi nhận, mỗi cách đều mang một góc nhìn độc đáo về lịch sử, văn hóa và ngôn ngữ của vùng đất này.
- Thị trấn giữa rừng: Sài Gòn Từ “Prei Nokor”
Nguồn gốc từ tiếng Khmer
Một trong những giả thuyết được nhắc đến nhiều nhất về tên gọi Sài Gòn liên quan đến ngôn ngữ Khmer và đặc điểm địa lý của vùng đất này trong quá khứ. Theo quyển Đại Nam Quốc Âm Tự Vị của học giả Huỳnh Tịnh Của, “Sài” có nghĩa là “củi”, còn “Gòn” ám chỉ “cây bông gòn” – một loại cây phổ biến ở vùng Nam Bộ xưa. Từ đó, “Sài Gòn” được hiểu đơn giản là “củi gòn”, gợi lên hình ảnh một vùng đất hoang sơ với nhiều cây gòn mọc khắp nơi.
Học giả Trương Vĩnh Ký, một trong những nhà nghiên cứu tiên phong về văn hóa và lịch sử Nam Kỳ, đã phát triển giả thuyết này dựa trên tiếng Khmer. Trong giáo trình Địa lý Nam Kỳ, ông cho rằng “Sài Gòn” bắt nguồn từ “Prei Nokor” – một địa danh Khmer cổ. Trong tiếng Khmer, “Prei” nghĩa là “rừng”, còn “Nokor” là “thị trấn”. Như vậy, “Prei Nokor” có thể được hiểu là “thị trấn trong rừng” hoặc theo nghĩa rộng hơn trong Phạn ngữ là “lâm quốc” – vùng đất của rừng rậm. Prei Nokor từng là một trung tâm quan trọng, nơi đặt đại bản doanh của một Phó vương nước Chân Lạp (Campuchia ngày nay) trước khi người Việt đến khai phá.
Quá trình biến âm
Theo Trương Vĩnh Ký, qua thời gian, cách phát âm của người dân đã làm thay đổi từ “Prei Nokor” thành “Sài Gòn”. Cụ thể, “Prei” dần được đọc trại thành “Rai” rồi thành “Sài”. Tương tự, “Nokor” được rút ngắn thành “Kor” và cuối cùng biến thành “Gòn”. Quá trình biến âm này không phải là hiếm trong lịch sử ngôn ngữ Việt Nam, đặc biệt ở Nam Kỳ, nơi có sự giao thoa giữa tiếng Việt, Khmer và nhiều ngôn ngữ khác. Các địa danh khác như Cần Giờ (từ “Kanco”), Cần Giuộc (từ “Kantuộc”) hay Gò Vấp (từ “Kompăp”) cũng được phiên âm tương tự, củng cố thêm cho giả thuyết của Trương Vĩnh Ký.
Bằng chứng từ cây gòn
Giả thuyết này càng được củng cố bởi đặc điểm địa lý của Prei Nokor xưa kia: một vùng đất rừng rậm, hoang vu, với nhiều cây gòn được người dân sử dụng làm củi. Trương Vĩnh Ký từng kể rằng, người Khmer thời xưa có thói quen trồng cây gòn quanh đồn Cây Mai – một khu vực thuộc Sài Gòn cổ. Thậm chí, vào năm 1885, ông vẫn còn thấy những gốc cây gòn cổ thụ tại đây, như một dấu tích của lịch sử. Sau Trương Vĩnh Ký, đốc phủ Lê Văn Phát cũng đồng tình với lý giải này, bổ sung rằng không chỉ người Khmer mà người Lào cũng gọi vùng đất này là “Cai Ngon”, nghĩa là “rừng chỗi cây gòn” trong tiếng Lào, một ngôn ngữ có nét tương đồng với tiếng Thái.
Hạn chế của giả thuyết
Tuy nhiên, giả thuyết “thị trấn giữa rừng” không phải không có điểm yếu. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng lý giải này thiếu căn cứ vật chất cụ thể. Qua thời gian, không ai tìm thấy dấu tích của một “khu rừng cây gòn” đặc trưng tại Prei Nokor. Những ghi chép về cây gòn chỉ mang tính cá nhân, như câu chuyện của Trương Vĩnh Ký, và không được kiểm chứng bằng các bằng chứng khảo cổ hay tài liệu lịch sử khác. Điều này khiến giả thuyết này bị xem là suy đoán, dù vẫn được đánh giá cao vì sự logic trong việc giải thích biến âm từ tiếng Khmer sang tiếng Việt.
- Vùng đất ăn nên làm ra: Sài Gòn từ “Đề Ngạn”
Góc nhìn của Vương Hồng Sển
Học giả – nhà văn Vương Hồng Sển, một trong những người am hiểu sâu sắc về văn hóa và lịch sử Nam Bộ, đã đưa ra một cách lý giải hoàn toàn khác trong cuốn Sài Gòn Năm Xưa. Ông cho rằng việc phân tích tên gọi “Sài Gòn” dựa trên ngữ nghĩa của “Sài” và “Gòn” hay nguồn gốc từ “Prei Nokor” là chưa đủ thuyết phục. Thay vào đó, ông tập trung vào vai trò của người Hoa trong việc đặt tên cho vùng đất này.
Theo Vương Hồng Sển, vào năm 1773, khi người Hoa rời Cù lao Phố (thuộc Biên Hòa ngày nay) do biến động chính trị, họ đã di cư đến khu vực Chợ Lớn. Nhận thấy đây là một vùng đất trù phú, dễ “ăn nên làm ra”, người Hoa đã quyết định củng cố khu vực này bằng cách đắp bờ kinh cao ráo và kiên cố hơn. Họ gọi vùng đất này là “Tai-Ngon” hoặc “Tin-Gan”, mà theo Hán Việt là “Đề Ngạn” – nghĩa là “bờ đê cao”. Từ “Đề Ngạn” khi phát âm theo giọng Quảng Đông nghe giống như “Thầy Ngồn” hoặc “Thì Ngòn”. Theo thời gian, âm “Thầy Ngồn” hay “Thì Ngòn” được biến đổi thành “Sài Gòn”.
Phương pháp nghiên cứu của Vương Hồng Sển
Để đưa ra giả thuyết này, Vương Hồng Sển đã dày công tra cứu hàng loạt tài liệu bằng tiếng Pháp và tiếng Việt, đồng thời thu thập thông tin từ các câu chuyện dân gian. Ông đặc biệt chú trọng đến vai trò của cộng đồng người Hoa trong việc định hình văn hóa và kinh tế của Chợ Lớn – một khu vực từng được xem là trung tâm thương mại sầm uất của Sài Gòn xưa. Cách lý giải này không chỉ dựa trên ngôn ngữ mà còn gắn liền với lịch sử di cư và phát triển kinh tế của vùng đất.
Phản biện từ lịch sử
Dù sáng tạo và giàu tính văn hóa, giả thuyết của Vương Hồng Sển lại gặp trở ngại lớn khi đối chiếu với các tài liệu lịch sử. Theo Phủ Biên Tạp Lục của Lê Quý Đôn, viết năm 1776, có ghi chép rằng vào năm 1674, Thống suất Nguyễn Dương Lâm đã vâng lệnh chúa Nguyễn đánh Cao Miên và phá vỡ lũy Sài Gòn. Đây là lần đầu tiên hai từ “Sài Gòn” xuất hiện trong văn bản chính thức của Việt Nam. Điều này cho thấy tên gọi “Sài Gòn” đã tồn tại từ trước khi người Hoa đến định cư tại Chợ Lớn vào năm 1773. Vì vậy, cách lý giải của Vương Hồng Sển bị xem là không thuyết phục về mặt thời gian lịch sử.
- Cống phẩm của phía Tây: Sài Gòn từ “Tây Ngòn”
Lý giải của Louis Malleret
Học giả người Pháp Louis Malleret đưa ra một góc nhìn khác, tập trung vào khía cạnh chính trị và lịch sử của vùng đất này. Ông cho rằng “Sài Gòn” bắt nguồn từ “Tây Ngòn”, nghĩa là “cống phẩm của phía Tây” hay “Tây Cống”. Khi phát âm theo giọng người Hoa, “Tây Ngòn” trở thành “Sài Gòn”. Giả thuyết này dựa trên bối cảnh lịch sử khi Campuchia, vào thời kỳ bị chia cắt thành hai nhà nước, phải nạp cống phẩm cho chúa Nguyễn tại Prei Nokor. Theo ghi chép của Trịnh Hoài Đức, Prei Nokor từng là nơi tiếp nhận cống phẩm từ các vua Campuchia, và cái tên “Tây Ngòn” có thể xuất phát từ vai trò này.
Phản biện từ Vương Hồng Sển
Tuy nhiên, Vương Hồng Sển không đồng tình với giả thuyết của Louis Malleret. Ông lập luận rằng khái niệm “Tây Cống” chỉ được người Hoa sử dụng ở giai đoạn sau này. Ban đầu, khu vực Chợ Lớn mới là nơi được gọi là “Sài Gòn”. Khi người Pháp chiếm các tỉnh Đông Nam Bộ vào thế kỷ XIX, họ chuyển sang gọi khu vực Bến Nghé là “Sài Gòn” vì tên “Bến Nghé” khó phát âm đối với họ. Sự thay đổi này đã gây nhầm lẫn về địa danh và làm phức tạp thêm việc truy nguyên nguồn gốc tên gọi.
Ý nghĩa lịch sử
Dù không được chấp nhận rộng rãi, giả thuyết của Louis Malleret vẫn có giá trị trong việc làm nổi bật vai trò của Sài Gòn trong quan hệ chính trị giữa chúa Nguyễn và các nước láng giềng. Nó cho thấy Sài Gòn không chỉ là một trung tâm kinh tế mà còn là một điểm giao thoa quyền lực trong khu vực.
Sài Gòn: Bí ẩn lịch sử và tính cách không đổi
Tranh luận chưa hồi kết
Nguồn gốc tên gọi Sài Gòn vẫn là một bí ẩn chưa được giải mã hoàn toàn. Mỗi giả thuyết – từ “thị trấn giữa rừng”, “vùng đất ăn nên làm ra” đến “cống phẩm của phía Tây” – đều mang đến một góc nhìn độc đáo, phản ánh sự đa dạng về văn hóa, ngôn ngữ và lịch sử của vùng đất này. Tuy nhiên, chính sự không rõ ràng về nguồn gốc càng khiến Sài Gòn trở nên huyền bí và hấp dẫn. Như nhiều học giả đã nhận xét, việc tên gọi Sài Gòn vẫn còn là một câu hỏi mở chính là yếu tố khơi gợi sự tò mò và niềm yêu thích khám phá lịch sử.
Tính cách Sài Gòn
Dù nguồn gốc tên gọi có thế nào, Sài Gòn – nay là Thành phố Hồ Chí Minh – vẫn giữ nguyên bản sắc của mình. Được mệnh danh là “Anh Hai Nam Bộ”, Sài Gòn luôn đi đầu trong nhiều lĩnh vực, từ kinh tế, văn hóa đến phong cách sống. Người Sài Gòn nổi tiếng với sự phóng khoáng, nghĩa hiệp và tinh thần đổi mới. Từ một thị trấn giữa rừng rậm hơn 300 năm trước, Sài Gòn đã vươn mình trở thành đầu tàu kinh tế của cả nước, mang trong mình khát vọng lấy lại danh xưng “Hòn Ngọc Viễn Đông”.
Hành trình phát triển
Hành trình hơn 300 năm của Sài Gòn là câu chuyện về sự giao thoa và phát triển. Từ một vùng đất hoang vu với rừng rậm và cây gòn, Sài Gòn đã trở thành một đô thị hiện đại, sôi động. Những con sông từng tấp nập tàu bè giờ đây là biểu tượng của sự kết nối, trong khi những con đường nhộn nhịp ánh đèn phản ánh nhịp sống không ngừng nghỉ. Dù mang tên Sài Gòn hay Thành phố Hồ Chí Minh, vùng đất này vẫn là biểu tượng của sự kiên cường và khát vọng vươn lên.
Kết nối quá khứ và tương lai
Việc tìm hiểu nguồn gốc tên gọi Sài Gòn không chỉ là hành trình khám phá lịch sử mà còn là cách để hiểu sâu hơn về bản sắc của thành phố. Mỗi giả thuyết, dù chưa được chứng minh hoàn toàn, đều là một mảnh ghép trong bức tranh đa sắc màu của Sài Gòn. Từ những cánh rừng của Prei Nokor, những bờ kinh của người Hoa, đến cống phẩm của các vương quốc láng giềng, Sài Gòn là câu chuyện về sự giao thoa văn hóa, sự sáng tạo và khả năng thích nghi.
Sài Gòn, với hơn 300 năm lịch sử, không chỉ là một cái tên mà còn là biểu tượng của một thành phố luôn chuyển mình. Ba giả thuyết về nguồn gốc tên gọi – “thị trấn giữa rừng”, “vùng đất ăn nên làm ra” và “cống phẩm của phía Tây” – dù chưa thống nhất, đều góp phần làm giàu thêm câu chuyện về vùng đất này. Chính sự bí ẩn và đa dạng trong cách lý giải đã khiến Sài Gòn trở thành một chủ đề nghiên cứu bất tận, khơi gợi niềm tự hào và sự tò mò của những ai yêu mến thành phố. Trong tương lai, Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh sẽ tiếp tục viết nên những chương mới, mang theo tinh thần “Anh Hai Nam Bộ” để vươn xa hơn trên bản đồ thế giới.
Lm. Anmai, CSsR
