ĐI VỀ ĐÂU VĂN MINH HỠI ?
Trong thời đại mà sự phân cực và thù hận dường như đã trở thành một phần không thể tách rời của đời sống, từ các diễn đàn chính trị đến những cuộc trò chuyện gia đình, chúng ta buộc phải đối diện với một thực tế đau lòng: văn minh dường như đã không còn. Những cuộc đối thoại từng là cơ hội để chia sẻ ý tưởng và thấu hiểu lẫn nhau giờ đây thường biến thành những bãi mìn, nơi mỗi lời nói đều có nguy cơ châm ngòi cho những tranh cãi gay gắt về đạo đức, chính trị, hay xã hội. Sự chia rẽ không chỉ làm rạn nứt các mối quan hệ cá nhân mà còn đe dọa đến sự gắn kết của toàn xã hội.
Vì sao chúng ta không còn hòa hợp với nhau? Vì sao sự phân cực cay đắng lại len lỏi vào mọi ngóc ngách của cuộc sống, từ Quốc hội đến Giáo hội, từ cộng đồng đến khu phố, và thậm chí trong chính gia đình chúng ta?
Chúng ta đào sâu vào nguồn gốc của sự mất mát này, dựa trên một góc nhìn cổ xưa nhưng vẫn mang tính thời sự từ Sách Thánh, cụ thể qua lời tiên tri Malachi. Từ đó, chúng ta sẽ phân tích những nguyên nhân sâu xa của sự chia rẽ, đặt tên cho vấn đề, và đề xuất những con đường để khôi phục văn minh thông qua sự chân thành, lòng khoan dung, và sự tôn trọng lẫn nhau.
Tiên tri Malachi, trong Sách Thánh Do Thái (cũng là Cựu Ước của Kitô giáo), đã cung cấp một góc nhìn sâu sắc về nguồn gốc của sự chia rẽ và thù hận. Ông viết: “Còn Ta, Ta sẽ làm cho các ngươi đáng khinh và ra hèn mạt trước mặt toàn dân, vì các ngươi không tuân giữ đường lối Ta, và hay nể vì khi áp dụng Luật. Tất cả chúng ta chẳng có cùng một cha sao? Chẳng phải cùng một Thiên Chúa đã dựng nên chúng ta sao? Thế vì sao chúng ta lại phản bội nhau?” Lời này không chỉ là một lời cảnh báo từ hàng ngàn năm trước mà còn là một lời kêu gọi mạnh mẽ cho thời đại chúng ta.
Sự phản bội mà Malachi nhắc đến không chỉ là những hành vi cá nhân mà còn là sự phá vỡ những giá trị cốt lõi gắn kết xã hội: sự tôn trọng, lòng khoan dung, và tinh thần trách nhiệm đối với nhau. Khi chúng ta để sự thiên vị chi phối cách nhìn nhận vấn đề, khi chúng ta từ chối lắng nghe hoặc thấu hiểu quan điểm của người khác, chúng ta đã phản bội chính nền tảng của văn minh. Sự phản bội này không chỉ xảy ra trong những xung đột lớn mà còn trong những khoảnh khắc nhỏ bé hàng ngày—một lời nói thiếu tôn trọng, một thái độ khinh miệt, hay một sự từ chối đối thoại.
Sự phân cực không chỉ giới hạn trong một lĩnh vực mà đã lan rộng khắp mọi khía cạnh của đời sống. Trong chính trị, chúng ta chứng kiến những cuộc tranh luận không khoan nhượng, nơi các bên không chỉ bất đồng mà còn coi đối phương là kẻ thù. Trong Giáo hội, những khác biệt về thần học hay luân lý đã dẫn đến những rạn nứt sâu sắc, làm suy yếu tinh thần đoàn kết. Trong cộng đồng, những vấn đề như sắc tộc, tôn giáo, hay hệ tư tưởng đã tạo ra những bức tường vô hình, ngăn cách con người với nhau. Thậm chí trong gia đình, nơi tình yêu và sự gắn bó lẽ ra phải là nền tảng, những bất đồng về quan điểm chính trị hay xã hội cũng có thể dẫn đến sự xa cách.
Nguyên nhân của sự phân cực này không chỉ nằm ở những khác biệt về quan điểm mà còn ở cách chúng ta phản ứng với những khác biệt đó. Thay vì tìm cách đối thoại và thấu hiểu, chúng ta thường chọn cách củng cố quan điểm của mình thông qua những nguồn tin tức đồng quan điểm, những nhóm bạn bè có cùng ý kiến, hay những nền tảng truyền thông xã hội khuếch đại sự thiên vị. Kết quả là, chúng ta bị mắc kẹt trong những “phòng vọng âm” (echo chambers), nơi những ý kiến đối lập bị loại bỏ, và sự thù hận được nuôi dưỡng.
Một điểm quan trọng cần nhấn mạnh là sự phân cực không phải là lỗi của riêng một phía. Cả hai bên trong bất kỳ cuộc tranh luận nào—dù là bảo thủ hay tiến bộ, tôn giáo hay thế tục, truyền thống hay hiện đại—đều có phần trách nhiệm. Mỗi bên đều có những nhóm người từ thờ ơ đến khinh miệt những ai không chia sẻ quan điểm của mình. Chúng ta thấy những thuyết âm mưu được lan truyền như một cách để giải thích mọi bất đồng, những thái độ không khoan nhượng được ca ngợi như biểu hiện của sự kiên định, và sự thiếu tôn trọng được biện minh bằng những lý do cao cả như “chân lý”, “luân lý”, hay “tự do”.
Hơn nữa, cả hai phía đều có xu hướng rao giảng và biện hộ cho quan điểm của mình nhân danh những giá trị cao cả. Một số người có thể viện dẫn Thiên Chúa, Kinh Thánh, hay các nguyên tắc đạo đức để bảo vệ sự thù hận của mình, trong khi những người khác có thể sử dụng các khái niệm như khai sáng, tự do, hay công lý xã hội để làm điều tương tự. Nhưng liệu những lý do này có thực sự chính đáng, hay chúng chỉ là lớp vỏ bọc để che đậy sự thiếu tôn trọng và chia rẽ?
Để giải quyết một vấn đề, trước tiên chúng ta phải có can đảm để gọi tên nó. Sự mất đi của văn minh không phải là một hiện tượng mơ hồ hay không thể định nghĩa. Đó là sự gia tăng của thù hận, sự thiếu tôn trọng, và sự từ chối đối thoại một cách chân thành. Chúng ta cần lớn tiếng tuyên bố rằng những hành vi này là sai trái, đặc biệt khi chúng được thực hiện nhân danh những giá trị cao cả như tình yêu, chân lý, hay Thiên Chúa.
Việc đặt tên cho vấn đề đòi hỏi chúng ta phải nhìn nhận sự thiên vị trong chính mình. Mỗi chúng ta đều có những khuynh hướng tự nhiên để bảo vệ quan điểm của mình, để tìm kiếm sự xác nhận từ những nguồn tin tức hay bạn bè đồng quan điểm. Nhưng điều này dẫn đến một vòng lặp nguy hiểm: chúng ta càng tìm kiếm sự xác nhận, chúng ta càng trở nên khép kín với những ý kiến khác biệt. Kết quả là, chúng ta không chỉ mất đi khả năng thấu hiểu người khác, mà còn đánh mất sự chân thành trong chính mình.
Sự chân thành, như nguồn gốc từ tiếng La-tinh “sincere” (sine – không, cere – sáp), ám chỉ việc sống thật với bản thân mà không bị che phủ bởi bất kỳ lớp vỏ giả tạo nào. Tuy nhiên, trong một xã hội đầy rẫy những ảnh hưởng từ truyền thông, hệ tư tưởng, và áp lực xã hội, việc giữ được sự chân thành là một thách thức lớn. Chúng ta cần tự hỏi: Quan điểm của tôi có thực sự xuất phát từ sự suy ngẫm độc lập, hay nó chỉ là sản phẩm của môi trường xung quanh? Những cảm xúc mạnh mẽ của tôi—giận dữ, thù hận, hay đam mê—có thực sự bắt nguồn từ sự chân thành, hay chúng chỉ là phản ứng bị chi phối bởi những tổn thương cá nhân hoặc áp lực từ bên ngoài?
Hơn nữa, sự chân thành không chỉ là vấn đề cá nhân mà còn liên quan đến cách chúng ta tương tác với người khác. Khi chúng ta tham gia vào một cuộc tranh luận, liệu chúng ta có thực sự cởi mở với ý kiến đối lập, hay chúng ta chỉ đang cố gắng áp đặt quan điểm của mình? Khi chúng ta cảm thấy giận dữ với một ai đó, liệu chúng ta có dừng lại để tự hỏi nguồn gốc của cảm xúc đó, hay chúng ta chỉ để nó bùng nổ mà không suy nghĩ?
Một yếu tố quan trọng góp phần vào sự mất đi của văn minh là vai trò của truyền thông và công nghệ. Trong thời đại của mạng xã hội, các thuật toán được thiết kế để ưu tiên những nội dung gây tranh cãi và kích động cảm xúc, vì những nội dung này thường thu hút nhiều sự chú ý hơn. Kết quả là, chúng ta bị đẩy vào những vòng xoáy của sự giận dữ và thù hận, nơi những ý kiến cực đoan được khuếch đại, còn những tiếng nói ôn hòa bị nhấn chìm.
Hơn nữa, truyền thông xã hội tạo ra một môi trường mà ở đó sự thiếu tôn trọng trở nên dễ dàng hơn. Khi chúng ta giao tiếp qua màn hình, chúng ta thường quên đi rằng phía bên kia cũng là những con người với cảm xúc và trải nghiệm riêng. Những bình luận ác ý, những lời công kích cá nhân, và những lời lẽ thù hận trở thành điều bình thường, làm xói mòn sự tôn trọng và lòng khoan dung vốn là nền tảng của văn minh.
Việc tìm lại sự chân thành là một hành trình dài và không hề dễ dàng. Là con người, chúng ta phức tạp, và cách chúng ta nhìn nhận thế giới luôn bị ảnh hưởng bởi những trải nghiệm cá nhân, từ những tổn thương trong quá khứ đến những tương tác hàng ngày với bạn bè, đồng nghiệp, và cộng đồng. Để thực sự chân thành, chúng ta cần có can đảm để nhìn sâu vào bên trong, đặt câu hỏi về những niềm tin và phản ứng của mình.
Một cách để bắt đầu hành trình này là thực hành sự tự kiểm điểm. Chúng ta cần tự hỏi: Khi tôi tranh luận với ai đó, tôi có thực sự lắng nghe, hay tôi chỉ đang chờ đến lượt mình để phản bác? Khi tôi cảm thấy giận dữ hoặc thù hận, những cảm xúc này xuất phát từ đâu? Liệu tôi có đang để cho hệ tư tưởng hay cảm xúc cá nhân chi phối cách tôi đối xử với người khác? Những câu hỏi này không dễ trả lời, nhưng chúng là bước đầu tiên để chúng ta thoát khỏi vòng xoáy của sự phân cực và thù hận.
Tiên tri Malachi đã đưa ra một nguyên tắc quan trọng để hướng dẫn chúng ta trên hành trình này: “Đừng thiên kiến trong quyết định và đừng phản bội nhau”. Nguyên tắc này nhắc nhở chúng ta rằng, dù chúng ta có quyền bất đồng, có quyền đấu tranh vì niềm tin của mình, chúng ta không bao giờ được phép biện minh cho sự thù hận hay chia rẽ. Thay vào đó, chúng ta cần nuôi dưỡng một sự hoài nghi lành mạnh đối với bất kỳ ai—kể cả chính mình—khi họ cố gắng biện hộ cho những hành vi này.
Nguyên tắc này cũng kêu gọi chúng ta nhìn nhận sự bình đẳng cơ bản của tất cả con người. Như Malachi đã hỏi: “Tất cả chúng ta chẳng có cùng một cha sao? Chẳng phải cùng một Thiên Chúa đã dựng nên chúng ta sao?” Câu hỏi này nhắc nhở chúng ta rằng, bất kể những khác biệt về quan điểm hay hoàn cảnh, chúng ta đều chia sẻ một nhân tính chung. Việc công nhận điều này là bước đầu tiên để xây dựng lại sự tôn trọng và lòng khoan dung.
Một thách thức lớn trong hành trình tìm lại sự chân thành là vượt qua những tổn thương cá nhân. Mỗi chúng ta đều mang trong mình những vết thương từ quá khứ—có thể là từ những trải nghiệm bị từ chối, bị hiểu lầm, hay bị tổn thương bởi những người khác. Những tổn thương này có thể ảnh hưởng sâu sắc đến cách chúng ta nhìn nhận thế giới và tương tác với người khác. Ví dụ, một người từng bị phản bội có thể trở nên nghi ngờ và khép kín, trong khi một người từng bị tổn thương bởi bất công có thể trở nên giận dữ và không khoan nhượng.
Để vượt qua những tổn thương này, chúng ta cần thực hành sự tha thứ—not chỉ cho người khác mà còn cho chính mình. Tha thứ không có nghĩa là quên đi hay chấp nhận những hành vi sai trái, mà là giải phóng bản thân khỏi gánh nặng của sự thù hận và oán giận. Khi chúng ta làm được điều này, chúng ta sẽ có thể tiếp cận các cuộc đối thoại với một tâm thế cởi mở và chân thành hơn.
Sự mất đi của văn minh không phải là một số phận không thể tránh khỏi. Mặc dù sự phân cực và thù hận đang bao trùm xã hội chúng ta, mỗi cá nhân đều có khả năng tạo ra sự thay đổi. Dưới đây là một số hành động cụ thể mà chúng ta có thể thực hiện:
Lắng nghe một cách chân thành: Thay vì chỉ tập trung vào việc bảo vệ quan điểm của mình, hãy dành thời gian để thực sự lắng nghe người khác. Điều này không có nghĩa là chúng ta phải đồng ý với họ, mà là chúng ta tôn trọng quyền của họ được có quan điểm riêng.
Tự kiểm điểm thường xuyên: Hãy dành thời gian để suy ngẫm về cách chúng ta tương tác với người khác. Liệu lời nói và hành động của chúng ta có phản ánh sự tôn trọng và lòng khoan dung, hay chúng đang góp phần vào sự chia rẽ?
Tránh biện minh cho thù hận: Dù chúng ta có đam mê đến đâu với một vấn đề, chúng ta không bao giờ được phép sử dụng những giá trị cao cả như chân lý hay luân lý để biện minh cho sự thù hận hay thiếu tôn trọng.
Xây dựng cầu nối: Tìm kiếm những điểm chung với những người có quan điểm khác biệt. Điều này có thể đơn giản như chia sẻ một bữa ăn, tham gia một hoạt động cộng đồng, hoặc chỉ đơn giản là bắt đầu một cuộc trò chuyện với tinh thần cởi mở.
Nuôi dưỡng sự chân thành: Hãy không ngừng đặt câu hỏi về động cơ và niềm tin của mình. Điều này không chỉ giúp chúng ta sống thật với bản thân, mà còn giúp chúng ta trở thành những người đối thoại tốt hơn.
Ngoài những hành động cá nhân, các cộng đồng cũng đóng vai trò quan trọng trong việc khôi phục văn minh. Các tổ chức tôn giáo, trường học, và các nhóm cộng đồng có thể tạo ra những không gian an toàn cho đối thoại, nơi mọi người được khuyến khích chia sẻ quan điểm của mình một cách tôn trọng. Những không gian này cần được dẫn dắt bởi các giá trị như lòng khoan dung, sự cởi mở, và sự cam kết tìm kiếm sự thật.
Hơn nữa, các cộng đồng có thể tổ chức các sáng kiến nhằm thúc đẩy sự thấu hiểu lẫn nhau, chẳng hạn như các buổi hội thảo về kỹ năng đối thoại, các dự án phục vụ cộng đồng, hoặc các sự kiện văn hóa nhằm tôn vinh sự đa dạng. Những hoạt động này không chỉ giúp xây dựng các mối quan hệ mà còn nhắc nhở chúng ta về những giá trị chung gắn kết chúng ta.
Các nhà lãnh đạo—dù là trong chính trị, tôn giáo, hay cộng đồng—cũng có trách nhiệm lớn trong việc khôi phục văn minh. Thay vì khuếch đại sự chia rẽ để phục vụ lợi ích cá nhân, họ cần làm gương trong việc thúc đẩy sự tôn trọng và đối thoại. Điều này có thể bao gồm việc công khai lên án những hành vi thù hận, khuyến khích các cuộc thảo luận mang tính xây dựng, và làm việc để tìm ra những giải pháp chung cho các vấn đề xã hội.
Hơn nữa, các nhà lãnh đạo cần nhận thức được sức mạnh của lời nói. Một lời nói thiếu thận trọng từ một người có ảnh hưởng có thể kích động sự thù hận và chia rẽ, trong khi một thông điệp của sự đoàn kết và lòng khoan dung có thể truyền cảm hứng cho những thay đổi tích cực.
Sự mất đi của văn minh là một trong những thách thức lớn nhất của thời đại chúng ta. Sự phân cực và thù hận đã làm xói mòn các mối quan hệ, chia rẽ các cộng đồng, và đe dọa đến sự gắn kết của xã hội. Tuy nhiên, chúng ta không phải là những nạn nhân bất lực của xu hướng này. Mỗi cá nhân, mỗi cộng đồng, và mỗi nhà lãnh đạo đều có khả năng tạo ra sự thay đổi.
Lời của tiên tri Malachi vẫn vang vọng qua thời gian: “Tất cả chúng ta chẳng có cùng một cha sao? Chẳng phải cùng một Thiên Chúa đã dựng nên chúng ta sao?” Lời nhắc nhở này kêu gọi chúng ta nhận ra nhân tính chung của mình, vượt qua những chia rẽ bề mặt để tìm lại sự kết nối sâu sắc hơn. Bằng cách đặt tên cho vấn đề, đối diện với sự thiên vị và thiếu chân thành trong chính mình, và cam kết đối xử với người khác bằng sự tôn trọng và lòng khoan dung, chúng ta có thể bắt đầu xây dựng lại những cây cầu đã bị phá hủy.
Văn minh có thể đã không còn, nhưng nó không phải là mất mãi mãi. Với sự chân thành, lòng can đảm, và cam kết, chúng ta có thể khôi phục nó—từng cuộc đối thoại, từng mối quan hệ, và từng cộng đồng một. Hành trình này sẽ không dễ dàng, nhưng nó là một hành trình đáng để chúng ta dấn thân, vì lợi ích của chính chúng ta và của những thế hệ tương lai.
Lm. Anmai, CSsR
