LINH MỤC CADIÈRE – NGƯỜI ĐẶT NỀN MÓNG CHO QUẢNG BÌNH
Trong lịch sử Việt Nam, rất hiếm có một người ngoại quốc nào lại được biết đến không chỉ như một học giả uyên bác mà còn như một người con của một vùng đất cụ thể. Linh mục Léopold Michel Cadière là một trường hợp đặc biệt. Ông là người Pháp, nhưng đã gắn bó máu thịt với mảnh đất Quảng Bình – một vùng đất mà chính ông đã dành cả đời để nghiên cứu, ghi chép, phân tích, và yêu thương. Những gì ông để lại không chỉ là các công trình khoa học đồ sộ mà còn là một di sản tinh thần phong phú về con người, văn hóa, lịch sử, thiên nhiên và tâm linh Quảng Bình. Có thể nói, ông chính là người đặt nền móng cho môn Quảng Bình học – một ngành khoa học địa phương chuyên sâu và hệ thống.
Ngược dòng thời gian, linh mục Cadière đến Đông Dương vào cuối thế kỷ XIX, thuộc Hội Thừa sai Paris. Thay vì dừng lại ở công việc truyền giáo đơn thuần, ông nhanh chóng bộc lộ thiên hướng khoa học, say mê tìm hiểu xã hội bản địa với một tâm thế khiêm tốn, cẩn trọng và đầy trân quý. Trong hành trình trải dài suốt hơn nửa thế kỷ tại Việt Nam, linh mục Cadière đã để lại hơn 250 công trình nghiên cứu, trong đó một phần đáng kể là về Quảng Bình – vùng đất gắn liền với bước chân đầu tiên của ông trên đất Việt.
Điều đặc biệt là, trong khi nhiều học giả Việt Nam còn chưa chú tâm hoặc chưa đủ điều kiện để khảo sát hệ thống các giá trị văn hóa địa phương, thì linh mục Cadière – một người châu Âu – đã miệt mài lặn lội khắp các làng mạc, thôn xóm, ghi chép từng lời ăn tiếng nói, từng câu tục ngữ, từng điệu hò, từng phong tục tập quán đặc thù của vùng đất Quảng Bình. Nhờ sự tỉ mỉ, sâu sắc và chân thành ấy, các nghiên cứu của ông đã làm sáng rõ nhiều khía cạnh của đời sống con người Quảng Bình mà chính người bản địa đôi khi còn không để tâm hoặc đánh giá đúng mức.
Một trong những điểm nhấn lớn nhất trong hành trình nghiên cứu của ông là việc phát hiện, sưu tầm và phân tích hệ thống phong tục, tín ngưỡng dân gian, tập quán cưới hỏi, tang ma, lễ hội, đặc điểm ngôn ngữ, nghệ thuật diễn xướng, kiến trúc dân gian, y học cổ truyền, văn hóa ẩm thực… của Quảng Bình. Những chuyên khảo như “Phong tục tập quán làng quê Quảng Bình”, “Tín ngưỡng và lễ hội vùng Bắc Trung Bộ”, “Về ngữ âm Quảng Bình xưa”… đều là những công trình mẫu mực về phương pháp và tư liệu.
Cadière không chỉ là người ghi chép, ông là người giải mã văn hóa. Ông không dừng lại ở việc mô tả, mà còn phân tích nguyên nhân – hậu quả, lý giải tính chất địa phương của từng tập tục, chỉ ra sự khác biệt giữa Quảng Bình với các vùng khác trong bối cảnh Việt Nam nói riêng và Đông Dương nói chung. Từ đó, ông xác định được những nét đặc trưng tạo nên “căn cước Quảng Bình” – một dạng bản sắc văn hóa vùng có khả năng phản ánh đầy đủ bối cảnh tự nhiên – lịch sử – xã hội – con người.
Quảng Bình qua lăng kính của linh mục Cadière không chỉ là một dải đất nghèo đầy cát trắng, bão lũ và chiến tranh. Đó là vùng đất giàu bản sắc, có chiều sâu lịch sử, có sức sống nội tại mạnh mẽ, có truyền thống kiên cường, và đặc biệt có một hệ giá trị văn hóa – tinh thần đặc trưng mà nếu không có sự khảo cứu tỉ mỉ, có thể sẽ bị lu mờ theo thời gian. Chính ông đã kịp thời ghi lại, phân tích và hệ thống hóa các yếu tố này, góp phần không nhỏ vào việc gìn giữ kho tàng di sản quý báu cho đời sau.
Đáng chú ý, những nghiên cứu của linh mục Cadière không mang tính trừu tượng hay khô khan học thuật. Ngược lại, chúng sinh động, dễ hiểu, giàu tính liên hệ thực tiễn, có thể áp dụng trong giáo dục, du lịch, phát triển cộng đồng và định hướng văn hóa. Các công trình của ông được trích dẫn rộng rãi không chỉ trong giới sử học – dân tộc học mà còn trong các đề án phát triển văn hóa, chương trình phục dựng lễ hội truyền thống hay xây dựng sản phẩm du lịch văn hóa ở Quảng Bình hiện nay.
Không dừng lại ở văn hóa, linh mục Cadière còn là người nghiên cứu kỹ lưỡng về tự nhiên – địa lý Quảng Bình. Ông khảo sát các dãy núi, dòng sông, các hang động, vùng địa chất đặc thù – trong đó có các ghi chép sớm nhất về hệ thống hang động Phong Nha – Kẻ Bàng. Có thể xem ông là người phương Tây đầu tiên khám phá và mô tả một cách khoa học về vẻ đẹp của hệ thống hang động này – di sản mà ngày nay đã trở thành niềm tự hào của Quảng Bình nói riêng và của Việt Nam nói chung trên bản đồ di sản thế giới.
Linh mục Cadière không nghiên cứu để thỏa mãn tri thức cá nhân, mà để phục vụ sứ mạng lớn hơn – đó là xây dựng một nền tảng hiểu biết đúng đắn, khách quan và sâu sắc về một vùng đất, một dân tộc, để rồi từ đó mở ra những khả năng đối thoại văn hóa, tôn trọng khác biệt và gìn giữ bản sắc. Với tầm nhìn xa ấy, ông chính là một trong những người đầu tiên đặt nền móng cho môn “Quảng Bình học” – không phải bằng giáo trình hay lý thuyết suông, mà bằng từng trang viết sống động, từng khảo sát chân thực và một trái tim yêu tha thiết mảnh đất này.
Giá trị các công trình của linh mục Cadière không hề suy giảm theo thời gian. Trái lại, chúng càng trở nên quý giá hơn trong bối cảnh hiện đại, khi nhiều giá trị truyền thống có nguy cơ bị mai một bởi tốc độ đô thị hóa và toàn cầu hóa. Tư liệu của ông trở thành mỏ vàng cho các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý văn hóa, các giáo viên, hướng dẫn viên, nhà báo, nhà văn… khi muốn tìm về gốc gác văn hóa Quảng Bình một cách hệ thống và đáng tin cậy.
Cadière không đơn thuần là nhà dân tộc học, ông còn là một nhân cách mẫu mực. Ông nghiên cứu với sự khiêm nhường, bước vào văn hóa người Việt với sự tôn trọng tuyệt đối. Chưa từng có một dòng viết nào của ông thể hiện thái độ kẻ cả, thực dân, hay miệt thị. Ngược lại, ông luôn ngợi ca những vẻ đẹp thâm trầm, đầy bản lĩnh của con người Quảng Bình – những người sống giữa gian khó nhưng luôn kiên cường, tử tế và gắn bó với đất đai, phong tục, tổ tiên.
Hôm nay, khi chúng ta nhắc đến Quảng Bình học, không thể không nhắc đến linh mục Cadière như người khai phá đầu tiên. Từ góc nhìn của ông, các thế hệ sau đã tiếp bước: khảo sát thêm, phân tích sâu hơn, phát triển rộng ra, và tổ chức các hội thảo, chuyên đề, xuất bản tài liệu… nhằm mở rộng không gian hiểu biết về Quảng Bình. Nhưng người đầu tiên đặt những viên gạch nền ấy vẫn là ông – một người châu Âu nhưng lại hiểu Quảng Bình hơn bất cứ người Việt nào thời ấy, và có lẽ còn hơn cả nhiều người Quảng Bình đương thời.
Khi lật giở lại những trang nghiên cứu của linh mục Cadière, ta như thấy hiện lên một Quảng Bình đầy sức sống: có lịch sử lâu đời, có bản sắc văn hóa đặc sắc, có con người cứng cỏi nhưng giàu tình cảm, có thiên nhiên hùng vĩ mà thơ mộng. Ông không chỉ viết về Quảng Bình – ông yêu Quảng Bình. Ông không chỉ sống ở Quảng Bình – ông sống vì Quảng Bình.
Linh mục Cadière qua đời tại Việt Nam, để lại sau lưng không chỉ là tro bụi, mà là cả một kho tàng học thuật sống động. Chúng ta – những người Việt hôm nay – không chỉ mang ơn ông vì đã bảo tồn kho tàng văn hóa Quảng Bình, mà còn cần học nơi ông một tinh thần: sống có chiều sâu, sống có hiểu biết, sống có trách nhiệm với di sản, và nhất là, sống với trái tim biết trân quý từng điều bình dị nhất của quê hương.
Có thể nói, linh mục Cadière đã khai phá không chỉ một vùng đất, mà còn khai phá cách người ta yêu và hiểu một vùng đất. Và đó chính là thông điệp còn mãi của ông – một nhà truyền giáo, một học giả, một người bạn lớn của Quảng Bình và của cả Việt Nam.
Lm. Anmai, CSsR
