ĐỨC PHANXICÔ: THIÊN TÀI TRUYỀN THÔNG CỦA THỜI ĐẠI MỚI
Ngày 27 tháng 3 năm 2020, hình ảnh Đức Phanxicô đứng đơn độc giữa Quảng trường Thánh Phêrô trống vắng, dưới cơn mưa xối xả trong buổi cầu nguyện “Statio Orbis” cho đại dịch Covid-19, đã trở thành một trong những khoảnh khắc biểu tượng của thế kỷ 21. Được ghi lại bởi Vatican Media, hình ảnh ấy không chỉ thể hiện lòng trắc ẩn của một vị giáo hoàng mà còn là đỉnh cao của nghệ thuật truyền thông trực giác. Với phong cách gần gũi, chân thành, và đầy cảm xúc, Đức Phanxicô đã tái định hình cách Vatican truyền tải sứ điệp “urbi et orbi” – đến thành phố và thế giới. Tuy nhiên, sự bộc trực và cách tiếp cận độc đáo của ngài cũng gây ra không ít tranh cãi, đặc biệt trong nội bộ Giáo hội Công giáo. Làm thế nào một vị giáo hoàng từng thừa nhận không quen với đám đông lại trở thành một trong những nhà truyền thông xuất sắc nhất của thời đại? Bài viết này sẽ phân tích hành trình, phong cách, và di sản truyền thông của Đức Phanxicô, người được mệnh danh là “thiên tài dàn dựng” của Vatican.
Hành trình từ Buenos Aires đến Rôma: Sự chuyển mình của một nhà truyền thông
Khi được bầu làm giáo hoàng vào ngày 13 tháng 3 năm 2013, Hồng y Jorge Mario Bergoglio, nay là Đức Phanxicô, không phải là người quen thuộc với ánh đèn sân khấu toàn cầu. Trong lần phỏng vấn đầu tiên với Linh mục Antonio Spadaro trên tạp chí Dòng Tên La Civiltà Cattolica vào năm 2013, ngài chia sẻ một cách chân thành về khó khăn của mình: “Tôi có thể nhìn từng người một cách cá nhân để kết nối với người đang ở trước mặt tôi. Tôi không quen với đám đông.” Lời thú nhận này cho thấy một con người khiêm tốn, chưa sẵn sàng cho vai trò lãnh đạo hơn 1,3 tỷ tín hữu Công giáo trên toàn thế giới. Ở Buenos Aires, ngài được biết đến như một vị tổng giám mục nghiêm nghị, sống giản dị, gần gũi với người nghèo, nhưng không phải là một diễn giả lôi cuốn hay một người thích phô trương.
Tuy nhiên, khi đặt chân đến Rôma, Đức Phanxicô đã trải qua một sự chuyển mình đáng kinh ngạc. Từ một vị tổng giám mục “nghiêm nghị” ở Argentina, ngài trở thành một vị giáo hoàng “vui vẻ”, cởi mở, và đầy sức sống. Sự thay đổi này không chỉ là một điều chỉnh phong thái mà còn là một chiến lược truyền thông có chủ đích, giúp ngài kết nối với công chúng toàn cầu. Ngài sử dụng ngôn ngữ giản dị, hình ảnh sống động, và những câu chuyện đời thường để truyền tải thông điệp. Nếu triều đại của Đức Gioan-Phaolô II được ghi dấu bằng những diễn từ ngắn gọn, súc tích của một nhà thần học uy tín, và Đức Bênêđíctô XVI gây ấn tượng với những bài viết sâu sắc, thì Đức Phanxicô lại chinh phục trái tim bằng sự chân thành và khả năng ứng khẩu đầy cảm xúc.
Phong cách của ngài gợi nhớ đến “giáo hoàng nhân hậu” Gioan XXIII, người nổi tiếng với sự gần gũi và lòng nhân ái. Tuy nhiên, Đức Phanxicô mang đến một màu sắc riêng, đậm chất Nam Mỹ, với những hình ảnh giàu cảm xúc như “những cái vuốt ve” dành cho một thế giới đang đau khổ. Cụm từ này, thường được ngài nhắc đến trong các bài giảng, không chỉ là một cách nói ẩn dụ mà còn là một lời kêu gọi hành động, khuyến khích các tín hữu sống tình yêu thương trong những hoàn cảnh khó khăn nhất. Sự gần gũi này đã biến ngài thành một biểu tượng của hy vọng, không chỉ đối với người Công giáo mà còn đối với những người ngoài Giáo hội.
Truyền thông qua hành động: Ngôn ngữ phổ quát
Nhà nghiên cứu Colombia Ari Waldir Ramos Diaz, trong cuốn sách Hãy sống chân thành: cùng Đức Phanxicô cải thiện các mối quan hệ và truyền thông của chúng ta (Soyez authentiques, avec le pape François pour améliorer nos relations et notre communication, Edizioni Lavoro, 2019), nhấn mạnh rằng Đức Phanxicô truyền thông trước hết bằng “hành động”. Với ngài, hành động là “ngôn ngữ phổ quát”, có sức mạnh vượt qua mọi rào cản văn hóa, ngôn ngữ, và tôn giáo. Từ việc rửa chân cho tù nhân trong các nhà tù Ý, ôm hôn những người mắc bệnh hiểm nghèo, đến việc viếng thăm các khu ổ chuột ở châu Phi, mỗi hành động của ngài đều mang một thông điệp rõ ràng: Giáo hội không chỉ là một định chế tôn giáo mà còn là một cộng đồng của lòng trắc ẩn.
Buổi cầu nguyện “Statio Orbis” ngày 27 tháng 3 năm 2020 là một ví dụ điển hình. Trong bối cảnh đại dịch Covid-19 khiến cả thế giới chìm trong sợ hãi, Đức Phanxicô đã chọn đứng một mình trước Quảng trường Thánh Phêrô, dưới cơn mưa giông, để cầu nguyện cho nhân loại. Hình ảnh ngài bước đi khó nhọc, với chiếc áo choàng trắng ướt sũng, đã trở thành biểu tượng của sự hy sinh và lòng can đảm. Đức ông Guido Marini, cựu trưởng ban Phụng vụ Giáo hoàng, từng mô tả ngài là “một thiên tài về dàn dựng” trong một cuộc phỏng vấn năm 2021. Khoảnh khắc này không chỉ là một sự kiện phụng vụ mà còn là một tác phẩm truyền thông hoàn hảo, được thiết kế để lay động trái tim hàng triệu người xem qua truyền hình và mạng xã hội.
Ngoài ra, Đức Phanxicô còn sử dụng hành động để truyền tải các thông điệp xã hội. Chẳng hạn, trong chuyến tông du đến đảo Lampedusa năm 2013, ngài đã lên tiếng về số phận của những người di cư, gọi sự thờ ơ của thế giới là “văn hóa vứt bỏ”. Hành động thả vòng hoa xuống biển để tưởng niệm những người di cư thiệt mạng đã khiến cả thế giới chú ý đến vấn đề nhân đạo này. Tương tự, trong chuyến thăm Nhật Bản năm 2019, ngài đã đến Hiroshima và Nagasaki để kêu gọi hòa bình và chấm dứt vũ khí hạt nhân, một thông điệp mạnh mẽ được truyền tải không chỉ qua lời nói mà còn qua sự hiện diện của ngài tại những địa điểm lịch sử.
Sự thinh lặng: Sức mạnh của lắng nghe
Bên cạnh hành động, Đức Phanxicô còn đề cao giá trị của “sự thinh lặng”. Ngài từng nói: “Thế giới đang mắc bệnh ồn ào.” Trong một thời đại bị bội thực thông tin, ngài khuyến khích sự thinh lặng như một cách để lắng nghe và thấu hiểu người khác. Triết lý này được thể hiện rõ trong các hoạt động ngoại giao của ngài. Chẳng hạn, năm 2014, ngài đã đóng vai trò trung gian hòa giải giữa Cuba và Hoa Kỳ, một thành tựu ngoại giao lịch sử được thực hiện trong sự kín đáo và thinh lặng, tránh xa ánh đèn truyền thông. Tương tự, ngài đã thúc đẩy đối thoại ở các khu vực xung đột như Ukraine, Syria, và Nam Sudan, sử dụng sự thinh lặng như một công cụ để xây dựng lòng tin.
Trong nội bộ Giáo hội, sự thinh lặng của ngài được áp dụng qua Thượng Hội đồng về tương lai Giáo hội (2021-2024). Với khái niệm “hiệp hành” – cùng nhau tiến bước – ngài khuyến khích các tín hữu trên toàn thế giới tham gia vào một quá trình lắng nghe và đối thoại. Thay vì áp đặt các quyết định từ trên xuống, ngài muốn Giáo hội trở thành một cộng đồng biết tôn trọng sự đa dạng và học cách sống chung với những khác biệt. Quá trình này không chỉ là một sáng kiến mục vụ mà còn là một chiến lược truyền thông, nhằm xây dựng một Giáo hội cởi mở, gần gũi, và phù hợp với thời đại.
Sự thinh lặng của ngài cũng xuất hiện trong cách ngài phản ứng trước những chỉ trích. Thay vì đáp trả trực tiếp các cáo buộc từ những người bảo thủ trong Giáo hội, ngài thường chọn im lặng, để hành động và thông điệp của mình tự nói lên. Ví dụ, khi bị chỉ trích về việc bổ nhiệm các giám mục có tư tưởng tiến bộ, ngài không công khai biện minh mà tiếp tục thúc đẩy các cải cách của mình, như việc mở rộng vai trò của phụ nữ trong Giáo hội hay tăng cường sự tham gia của giáo dân vào các quyết định quan trọng.
Hiện đại hóa truyền thông Vatican: Tham vọng lớn, thách thức không nhỏ
Là một nhà cải cách, Đức Phanxicô đã tiếp tục và mở rộng công cuộc hiện đại hóa hệ thống truyền thông Vatican mà Đức Bênêđíctô XVI khởi xướng. Nhận thấy vai trò của công nghệ trong việc kết nối thế giới, ngài đã thực hiện một cuộc tái cấu trúc lớn vào năm 2015, thành lập Bộ Truyền thông, một cơ quan tập hợp tất cả các đơn vị truyền thông của Vatican, bao gồm Vatican News, Đài phát thanh Vatican, nhật báo L’Osservatore Romano, Phòng Báo chí Tòa Thánh, và Nhà xuất bản Vatican. Mục tiêu của cải tổ này là tăng cường hiệu quả, giảm chi phí, và tập trung vào việc loan báo Tin Mừng trong thời đại số hóa.
Dưới triều đại của ngài, Vatican đã có những bước tiến đáng kể trong không gian số. Tài khoản Twitter (nay là X) của Đức Phanxicô, với các bài đăng bằng hơn 10 ngôn ngữ, hiện có hơn 45 triệu người theo dõi, trở thành một trong những tài khoản có ảnh hưởng nhất thế giới. Tài khoản Instagram của ngài, với những hình ảnh gần gũi và thông điệp ngắn gọn, thu hút hàng triệu lượt tương tác. Ứng dụng cầu nguyện Click to Pray, được ra mắt dưới sự bảo trợ của ngài, đã trở thành một công cụ phổ biến cho các tín hữu trẻ, giúp họ kết nối với đức tin qua điện thoại thông minh. Ngài cũng không ngần ngại gặp gỡ các lãnh đạo công nghệ hàng đầu, từ Mark Zuckerberg (2016) đến Elon Musk (2022), để thảo luận về vai trò của công nghệ trong việc thúc đẩy các giá trị nhân văn.
Tuy nhiên, quá trình hiện đại hóa này không phải không có thách thức. Đức Phanxicô thường tỏ ra xa cách với chính bộ máy truyền thông do ngài thiết lập. Thay vì sử dụng các kênh chính thức như Phòng Báo chí, ngài lại ưa chuộng các mạng lưới không chính thức, chẳng hạn như các cuộc phỏng vấn bất ngờ với các nhà báo hoặc các phát biểu ứng khẩu trong các chuyến tông du. Điều này tạo ra sự khó khăn cho các nhân viên truyền thông Vatican, đặc biệt là khi ngài công khai phê bình Bộ Truyền thông trong chuyến thăm các văn phòng của Đài Vatican năm 2021. Việc ngài yêu cầu sự chủ động từ các cơ quan truyền thông trong khi chính họ bị hạn chế quyền tự do hành động đã làm dấy lên những căng thẳng nội bộ.
Một điểm đáng chú ý là vai trò của ông Matteo Bruni, giám đốc Phòng Báo chí Tòa Thánh. Khác với các phát ngôn viên của Đức Gioan-Phaolô II và Đức Bênêđíctô XVI, ông Bruni không thực sự đóng vai trò “người phát ngôn” của Đức Phanxicô. Ngài muốn tự mình kiểm soát toàn bộ thông điệp của mình, tránh để lời nói bị các nhóm quyền lực trong Giáo hội thao túng. Cách tiếp cận này giúp ngài giữ được sự chân thành, nhưng cũng khiến hệ thống truyền thông Vatican trở nên khó dự đoán và đôi khi thiếu nhất quán. Ví dụ, khi ngài trả lời phỏng vấn trên một chuyến bay, các nhân viên truyền thông thường phải chạy đua để giải thích hoặc làm rõ những phát ngôn bất ngờ của ngài.
Truyền thông tự do: Sức mạnh và rủi ro
Một trong những nét đặc trưng nhất của Đức Phanxicô là sự tự do trong giao tiếp. Ngài sẵn sàng trả lời phỏng vấn và không né tránh bất kỳ chủ đề nào, từ hôn nhân đồng giới, biến đổi khí hậu, đến các vấn đề chính trị nhạy cảm như nhập cư hay bất bình đẳng kinh tế. Nhà xã hội học Dominique Wolton, người đã thực hiện 12 cuộc đối thoại với ngài trong cuốn sách Chính trị và Xã hội (2018), nhận xét rằng Đức Phanxicô thường không trả lời trực tiếp câu hỏi được đặt ra, mà thay vào đó dẫn dắt cuộc trò chuyện theo hướng ngài muốn. Sự linh hoạt này giúp ngài duy trì sự chủ động, nhưng cũng khiến các nhà báo và công chúng đôi khi bối rối.
Đức Phanxicô đã phục hồi tầm quan trọng của các buổi họp báo trên máy bay, một truyền thống bị Đức Bênêđíctô XVI hạn chế sau những tranh cãi về phát ngôn. Trong hơn 40 chuyến bay trở về từ các chuyến tông du, ngài đã trả lời hàng trăm câu hỏi từ các phóng viên, với phong cách tự nhiên và bộc phát. Nhiều câu nói nổi tiếng của ngài đã ra đời trong những dịp này, chẳng hạn như: “Nếu một người đồng tính chân tình đi tìm Chúa, tôi là ai mà phán đoán họ?” (2013). Câu nói này không chỉ thể hiện sự cởi mở mà còn giúp ngài định hình hình ảnh một vị giáo hoàng sẵn sàng đối thoại với các vấn đề hiện đại, kể cả những chủ đề gây tranh cãi nhất.
Tuy nhiên, sự bộc trực của ngài đôi khi dẫn đến những sơ suất. Năm 2021, ngài đã phát biểu không chính xác về vụ từ chức của Tổng Giám mục Paris Michel Aupetit, gây hiểu lầm trong dư luận. Tương tự, trong cuộc xung đột Nga-Ukraine, ngài từng ám chỉ người Bouriates và Chechnya là thủ phạm của các vụ thảm sát, gây tổn hại đến nỗ lực ngoại giao của Vatican. Những sự cố này cho thấy rằng, dù là một bậc thầy truyền thông, Đức Phanxicô không phải lúc nào cũng kiểm soát được tác động của lời nói của mình. Một số nhà quan sát cho rằng sự bộc phát của ngài là một phần của phong cách “mục vụ”, nhưng cũng là nguồn gốc của những hiểu lầm và chia rẽ.
Thiên tài hay kẻ gây chia rẽ?
Khả năng truyền thông của Đức Phanxicô đã khiến ngài trở thành một trong những nhân vật có ảnh hưởng nhất thế giới. Ông Dominique Wolton từng nhận xét: “Ngài được người vô thần yêu mến nhiều hơn các tín hữu.” Thật vậy, phong cách gần gũi và thông điệp nhân văn của ngài đã thu hút sự ngưỡng mộ từ những người ngoài Giáo hội, từ các nhà hoạt động môi trường, các nhà lãnh đạo chính trị, đến những người vô thần. Thông điệp của ngài về biến đổi khí hậu trong tông huấn Laudato Si’ (2015) đã được các nhà khoa học và nhà hoạt động trên toàn cầu hoan nghênh, trong khi các bài phát biểu về bất bình đẳng kinh tế của ngài đã gây tiếng vang trong các diễn đàn quốc tế như Liên Hợp Quốc.
Tuy nhiên, trong nội bộ Giáo hội, ngài lại đối mặt với nhiều chỉ trích. Một số người bảo thủ cho rằng phong cách “dân túy” của ngài làm mờ đi giáo lý truyền thống, đặc biệt là trong các vấn đề như hôn nhân và luân lý. Những người khác khó chịu với cách tiếp cận “mục vụ” của ngài, cho rằng đó là cái cớ để tránh thực hiện các cải tổ lớn, chẳng hạn như việc cải tổ Giáo triều Rôma hay giải quyết triệt để các vụ bê bối lạm dụng tình dục. Một số phát ngôn của ngài, như câu nói về người đồng tính năm 2013, đã gây tranh cãi gay gắt trong các nhóm bảo thủ, với một số người cáo buộc ngài làm suy yếu các giá trị Công giáo truyền thống.
Dù vậy, Đức Phanxicô không ngừng kêu gọi chống lại “phân cực” trong Giáo hội và xã hội. Ngài khuyến khích các tín hữu đón nhận “những tương phản” như một cách để làm phong phú sự hiệp thông. Tiến trình Thượng Hội đồng về tương lai Giáo hội (2021-2024) là minh chứng cho tầm nhìn này, khi ngài thúc đẩy một Giáo hội biết lắng nghe, đối thoại, và cùng nhau tiến bước dù có những khác biệt. Ngài từng nói trong một bài giảng năm 2022: “Giáo hội không phải là một pháo đài đóng kín, mà là một lều trại mở rộng, nơi mọi người đều được chào đón.” Tầm nhìn này không chỉ định hình triều đại của ngài mà còn đặt nền móng cho tương lai của Giáo hội Công giáo.
Di sản truyền thông của Đức Phanxicô
Hơn một thập kỷ sau khi được bầu làm giáo hoàng, Đức Phanxicô đã để lại một di sản truyền thông độc đáo. Ngài không chỉ là một vị giáo hoàng mà còn là một nhà truyền thông xuất sắc, người đã tái định hình cách Vatican kết nối với thế giới. Bằng hành động, sự thinh lặng, và những lời nói chân thành, ngài đã xây dựng một nhịp cầu giữa Giáo hội và nhân loại, giữa truyền thống và hiện đại. Phong cách của ngài, dù đôi khi gây tranh cãi, đã chứng minh rằng truyền thông không chỉ là việc truyền tải thông tin, mà còn là việc chạm đến trái tim và khơi dậy hy vọng.
Hình ảnh vị giáo hoàng đứng dưới mưa ở Quảng trường Thánh Phêrô năm 2020 sẽ mãi là biểu tượng của một triều đại không chỉ nói về đức tin, mà còn sống đức tin qua từng hành động. Với Đức Phanxicô, truyền thông không chỉ là một công cụ, mà là một sứ mạng – sứ mạng của tình yêu, lòng trắc ẩn, và hy vọng trong một thế giới đầy biến động. Dù được ca ngợi như một thiên tài hay bị chỉ trích như một kẻ gây chia rẽ, không thể phủ nhận rằng Đức Phanxicô đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử Giáo hội và thế giới.
Lm. Anmai, CSsR
