TRỢ TỬ, AN TỬ, CHẾT ÊM DỊU (EUTHANASIA): MỘT CUỘC TRANH LUẬN PHỨC TẠP VỀ SINH MẠNG CON NGƯỜI
Trong dòng chảy không ngừng của y học hiện đại, tiến bộ khoa học đã giúp kéo dài sự sống, chữa lành nhiều căn bệnh tưởng chừng vô phương cứu chữa. Tuy nhiên, cùng với những thành tựu đó, một vấn đề đạo đức và pháp lý cực kỳ phức tạp đã nổi lên, thách thức sâu sắc nhận thức của chúng ta về sự sống, cái chết, phẩm giá con người, và quyền tự quyết: đó là khái niệm về Trợ tử, An tử, hay Chết êm dịu (Euthanasia).
Đây không phải là một chủ đề dễ dàng để thảo luận. Nó chạm đến những niềm tin sâu xa nhất của con người về tôn giáo, luân lý, y đức, và nhân quyền. Việc hiểu rõ các khái niệm, những tranh luận xoay quanh nó, và quan điểm của các bên liên quan là vô cùng cần thiết để mỗi người có thể hình thành cho mình một cái nhìn có căn cứ.
I. Định Nghĩa Và Phân Loại “Euthanasia”
Thuật ngữ “Euthanasia” có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp, với eu nghĩa là “tốt” hoặc “dễ dàng”, và thanatos nghĩa là “cái chết”. Như vậy, dịch theo nghĩa đen, Euthanasia là “cái chết tốt đẹp” hoặc “chết êm dịu”. Tuy nhiên, trong bối cảnh đạo đức và y học hiện đại, khái niệm này phức tạp hơn nhiều và thường được phân loại dựa trên hai tiêu chí chính: (1) ai là người thực hiện hành động dẫn đến cái chết, và (2) liệu bệnh nhân có đồng ý hay không.
- Dựa Trên Hành Động Thực Hiện:
- Trợ tử (Assisted Suicide / Physician-Assisted Suicide – PAS):
- Trong trường hợp này, bệnh nhân tự thực hiện hành động dẫn đến cái chết của mình, nhưng được người khác hỗ trợ (thường là bác sĩ) bằng cách cung cấp phương tiện (ví dụ: thuốc gây chết người) hoặc thông tin cần thiết.
- Bác sĩ không trực tiếp tiêm thuốc hoặc thực hiện hành vi gây chết, mà chỉ là người tạo điều kiện để bệnh nhân tự kết thúc cuộc đời mình.
- Đây là hình thức phổ biến nhất được pháp luật một số quốc gia hợp pháp hóa.
- An tử (Euthanasia) – Theo nghĩa hẹp, khi có sự tham gia trực tiếp của bên thứ ba:
- Là khi người khác (thường là bác sĩ) trực tiếp thực hiện hành động gây ra cái chết của bệnh nhân. Bác sĩ tiêm một liều thuốc gây chết người cho bệnh nhân.
- Trong hình thức này, bệnh nhân không tự tay thực hiện hành động cuối cùng.
- Dựa Trên Sự Đồng Thuận Của Bệnh Nhân:
- An tử tự nguyện (Voluntary Euthanasia):
- Bệnh nhân có đầy đủ năng lực tinh thần và tự nguyện yêu cầu được chết.
- Họ đưa ra yêu cầu này một cách rõ ràng và có ý thức, thường là khi phải đối mặt với bệnh tật nan y không thể chữa khỏi, gây đau đớn dữ dội, hoặc làm suy giảm nghiêm trọng chất lượng cuộc sống.
- An tử không tự nguyện (Non-Voluntary Euthanasia):
- Bệnh nhân không có khả năng bày tỏ ý muốn của mình (ví dụ: hôn mê sâu, mất năng lực tinh thần vĩnh viễn, trẻ sơ sinh bị dị tật bẩm sinh nghiêm trọng).
- Quyết định được đưa ra bởi người giám hộ hợp pháp hoặc người thân, dựa trên những gì họ tin là tốt nhất cho bệnh nhân, hoặc dựa trên những ý nguyện mà bệnh nhân có thể đã bày tỏ trước đây (ví dụ: trong di chúc sống).
- An tử trái ý muốn (Involuntary Euthanasia):
- Là khi cái chết được gây ra trái với ý muốn rõ ràng đã được bệnh nhân bày tỏ. Đây được coi là hành vi giết người và là bất hợp pháp ở mọi nơi.
- Phân biệt với các khái niệm liên quan nhưng KHÔNG PHẢI Euthanasia:
- Chăm sóc giảm nhẹ (Palliative Care):
- Là việc chăm sóc toàn diện cho bệnh nhân mắc bệnh hiểm nghèo không còn khả năng chữa khỏi, nhằm giảm thiểu đau đớn và cải thiện chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân và gia đình.
- Chăm sóc giảm nhẹ không bao giờ có mục đích gây chết mà là nhằm khẳng định giá trị của sự sống cho đến giây phút cuối cùng. Nó bao gồm kiểm soát đau đớn, hỗ trợ tâm lý, xã hội và tâm linh. Đây là một phương án đạo đức và được khuyến khích trong việc đối phó với bệnh tật nan y.
- Rút hoặc ngừng điều trị (Withdrawing or Withholding Treatment):
- Là việc ngừng hoặc không bắt đầu các biện pháp điều trị duy trì sự sống (ví dụ: ngưng máy thở, ngừng truyền dịch dinh dưỡng) khi việc điều trị đó không còn mang lại lợi ích cho bệnh nhân, chỉ kéo dài sự đau đớn hoặc không còn hy vọng hồi phục.
- Mục đích của hành động này không phải là gây chết mà là cho phép bệnh tật tự nhiên diễn ra, không can thiệp một cách vô ích. Bệnh nhân chết vì căn bệnh của họ, chứ không phải do hành động trực tiếp của bác sĩ nhằm kết thúc sự sống.
- Về mặt đạo đức Công giáo, việc rút hoặc ngừng điều trị khi đã trở thành “biện pháp quá mức” hoặc “không mang lại lợi ích” được chấp nhận, miễn là không có ý định trực tiếp gây chết.
II. Lập Trường Đạo Đức Và Pháp Lý Về Euthanasia
Tranh luận về trợ tử/an tử là một trong những tranh luận đạo đức gay gắt nhất trên thế giới.
- Lập Trường Ủng Hộ (Quyền Tự Quyết và Giảm Đau Khổ):
- Quyền tự quyết: Những người ủng hộ cho rằng mỗi cá nhân có quyền tự quyết về cuộc sống và cái chết của mình, đặc biệt khi họ phải đối mặt với sự đau đớn không thể chịu đựng và không còn hy vọng chữa khỏi.
- Giảm đau khổ: Euthanasia được coi là một hành động nhân đạo để chấm dứt sự đau đớn thể xác và tinh thần tột cùng mà không phương pháp nào khác có thể kiểm soát được.
- Phẩm giá: Một số người cho rằng việc phải sống trong trạng thái phụ thuộc hoàn toàn, mất hết phẩm giá, không còn nhận thức được bản thân là một sự xúc phạm phẩm giá con người. Chết êm dịu có thể giúp họ ra đi một cách thanh thản và giữ được phẩm giá.
- Tình trạng pháp lý: Một số ít quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới đã hợp pháp hóa một số hình thức trợ tử hoặc an tử có điều kiện rất nghiêm ngặt, như Hà Lan, Bỉ, Luxembourg, Canada, New Zealand, một số bang của Hoa Kỳ (Oregon, Washington, California…). Các điều kiện thường bao gồm: bệnh nan y không thể chữa khỏi, đau đớn dữ dội không thể kiểm soát, bệnh nhân phải có năng lực tinh thần đầy đủ và đưa ra yêu cầu tự nguyện nhiều lần, có sự xác nhận của nhiều bác sĩ và chuyên gia tâm lý.
- Lập Trường Phản Đối (Giá Trị Sự Sống và Nguy Cơ Lạm Dụng):
- Quan điểm tôn giáo: Hầu hết các tôn giáo lớn, bao gồm Công giáo, Hồi giáo, Do Thái giáo, Phật giáo, đều kịch liệt phản đối Euthanasia.
- Giáo hội Công giáo: Coi sự sống là một món quà thiêng liêng từ Thiên Chúa, một điều bất khả xâm phạm. Con người không có quyền tự hủy hoại sự sống của mình, cũng không có quyền trực tiếp kết thúc sự sống của người khác. Euthanasia bị coi là một hành động giết người, vi phạm giới răn “Ngươi không được giết người”. Giáo lý Công giáo nhấn mạnh tầm quan trọng của việc chăm sóc giảm nhẹ và chấp nhận cái chết tự nhiên. Sự đau khổ, trong nhãn quan Kitô giáo, có thể mang một ý nghĩa cứu chuộc khi kết hiệp với cuộc khổ nạn của Chúa Kitô. (x. GLHTCG 2276-2279).
- Nguy cơ lạm dụng và “độ dốc trơn trượt”: Những người phản đối lo ngại rằng việc hợp pháp hóa Euthanasia có thể dẫn đến “độ dốc trơn trượt” (slippery slope), nghĩa là từ việc cho phép Euthanasia cho những trường hợp cực kỳ hiếm hoi và nghiêm trọng, dần dần có thể mở rộng ra các trường hợp ít nghiêm trọng hơn, hoặc thậm chí gây áp lực lên những người già yếu, bệnh tật để họ “chọn chết” nhằm giảm gánh nặng cho gia đình và xã hội.
- Y đức và vai trò của bác sĩ: Vai trò của bác sĩ là cứu chữa, giảm đau đớn và duy trì sự sống, chứ không phải kết thúc nó. Việc tham gia vào Euthanasia đi ngược lại lời thề Hippocrates và nguyên tắc đạo đức cơ bản của y học.
- Khả năng mắc sai lầm: Chẩn đoán y khoa đôi khi có thể sai lầm, hoặc có những đột phá y học mới có thể xuất hiện. Việc kết thúc sự sống vĩnh viễn sẽ loại bỏ mọi cơ hội hồi phục hoặc tìm thấy phương pháp chữa trị mới.
- Áp lực lên bệnh nhân: Ngay cả khi Euthanasia là tự nguyện, bệnh nhân có thể chịu áp lực vô hình từ gia đình, xã hội, hoặc từ chính cảm giác mình là gánh nặng.
- Giải pháp thay thế: Những người phản đối thường nhấn mạnh vào việc cải thiện và phổ biến chăm sóc giảm nhẹ, kiểm soát đau đớn hiệu quả, và hỗ trợ tâm lý, xã hội cho bệnh nhân và gia đình, để họ có thể sống trọn vẹn những ngày cuối đời với phẩm giá và sự bình an.
III. Trợ Tử/An Tử Ở Việt Nam
Tại Việt Nam, trợ tử và an tử dưới mọi hình thức đều là bất hợp pháp. Bộ luật Hình sự của Việt Nam coi hành vi trực tiếp gây chết người, dù với mục đích nhân đạo, là tội giết người (Điều 123 – Tội giết người, Điều 124 – Tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh, Điều 126 – Tội vô ý làm chết người…).
Quan điểm chính thức của nhà nước Việt Nam và phần lớn các tổ chức xã hội, tôn giáo đều nhấn mạnh vào việc bảo vệ sự sống con người từ khi thụ thai cho đến khi chết tự nhiên. Mặc dù có những cuộc thảo luận về quyền được chết, nhưng hiện tại, pháp luật Việt Nam vẫn kiên định không hợp pháp hóa trợ tử hay an tử. Thay vào đó, tập trung vào việc phát triển y học để kiểm soát đau đớn và nâng cao chất lượng chăm sóc cho bệnh nhân giai đoạn cuối.
IV. Cái Chết Êm Dịu Theo Quan Điểm Đạo Đức (Không Phải Euthanasia)
Trong một số trường hợp, người ta sử dụng thuật ngữ “chết êm dịu” theo nghĩa không phải là Euthanasia. Đó là khi bệnh nhân được tạo mọi điều kiện tốt nhất để ra đi thanh thản, không đau đớn về thể xác, và bình an về tinh thần, trong sự chấp nhận cái chết tự nhiên. Điều này bao gồm:
- Kiểm soát đau đớn hiệu quả: Sử dụng các biện pháp y tế để giảm thiểu tối đa sự đau đớn thể xác cho bệnh nhân.
- Hỗ trợ tâm lý và tâm linh: Giúp bệnh nhân và gia đình đối mặt với cái chết, giải quyết những lo âu, oán hờn, và tìm thấy sự bình an. Đối với người có đức tin, đây là việc chuẩn bị cho linh hồn để gặp gỡ Thiên Chúa.
- Chấp nhận cái chết tự nhiên: Không kéo dài sự sống một cách vô ích bằng các biện pháp điều trị quá mức (nghĩa là rút hoặc ngừng điều trị không còn lợi ích), nhưng cũng không trực tiếp gây chết.
- Sự hiện diện yêu thương: Bệnh nhân được ra đi trong vòng tay của gia đình, bạn bè và những người yêu thương, với sự tôn trọng phẩm giá và ý muốn của họ (nếu có thể bày tỏ).
Đây chính là mục tiêu của chăm sóc giảm nhẹ và chăm sóc cuối đời, hoàn toàn phù hợp với các nguyên tắc đạo đức và tôn giáo, bao gồm cả Giáo hội Công giáo.
Kết Luận: Lựa Chọn Phẩm Giá Trong Sự Sống Cho Đến Hơi Thở Cuối Cùng
Trợ tử, an tử, hay chết êm dịu theo nghĩa trực tiếp kết thúc sự sống, là một vấn đề đạo đức nan giải, đối đầu giữa quyền tự quyết cá nhân và giá trị thiêng liêng của sự sống. Mặc dù lý do của những người ủng hộ thường xuất phát từ lòng trắc ẩn muốn chấm dứt đau khổ, nhưng những nguy cơ tiềm ẩn về sự lạm dụng, sự đánh mất giá trị vốn có của sự sống, và vai trò y đức của bác sĩ là những thách thức lớn mà xã hội phải đối mặt.
Giáo hội Công giáo, với lòng tin vào sự thánh thiêng của sự sống từ thụ thai đến cái chết tự nhiên, kiên quyết phản đối mọi hình thức Euthanasia. Thay vào đó, Giáo hội kêu gọi một nền y học nhân bản hơn, tập trung vào việc chăm sóc giảm nhẹ toàn diện, giúp con người đối diện với đau khổ và cái chết một cách có phẩm giá, không phải bằng cách kết thúc sự sống mà bằng cách nâng đỡ sự sống cho đến hơi thở cuối cùng.
Cuộc sống là một món quà, và cái chết là một phần không thể tránh khỏi của hành trình ấy. Quan trọng không phải là chúng ta chết như thế nào, mà là chúng ta đã sống như thế nào, và chúng ta đã đối diện với những giây phút cuối đời ra sao, với lòng tin cậy vào tình yêu và lòng thương xót của Thiên Chúa.
Bạn nghĩ rằng xã hội Việt Nam nên làm gì để hỗ trợ tốt hơn cho những bệnh nhân nan y và gia đình của họ, giúp họ vượt qua những giờ phút khó khăn cuối đời mà không cần nghĩ đến các hình thức an tử? Lm. Anmai, CSsR
