.jpg)
Giai đoạn ba của chúng ta bắt đầu bằng đề tài phỏng vấn. Đây là một kỹ năng quan trọng. Hầu hết các bài báo, muốn có chất liệu phong phú, nhà báo phải dùng đến kỹ năng nay. Với đề tài này, chúng tôi xin tóm luợc những nguyên tác và kinh nghiệm của giáo sư Fabienne Gérault, Đại học Báo chí Lille, Pháp và nhà báo Metzler, K dựa trên tác phẩm: Creative Interviewing: The writer’s guilde to gathering information by asking questions, 3rd edition; USA: Allyn & Bacon, 1997
——————-
Các thể loại phỏng vấn
o Phân tích: một chuyên gia giải thích một sự việc, giúp cho độc giả hiểu được sự việc đó.
o Nhân chứng: một người chứng kiến hoặc tham gia một sự kiện thuật lại sự kiện.
o Thông tin: một người công tác trong một lĩnh vực tiết lộ các dự án, quyết sách trong lĩnh vực của mình.
o Ý kiến: người được hỏi đưa ra ý kiến của bản thân, bình luận một sự kiện thời sự.
o Phản ứng hay phỏng vấn nhanh: phản ứng ngắn và tức thì của một người trước một sự kiện. Nếu phỏng vấn nhiều người thì được gọi là micrô vỉa hè.
o Chân dung: người được phỏng vấn biểu lộ bản thân.
Chuẩn bị phỏng vấn
o Chọn đúng người để phỏng vấn và chọn đúng chủ đề.
o Liên hệ với người được phỏng vấn, trình bày với người đó chủ đề sẽ phỏng vấn để người đó chuẩn bị.
o Tìm hiểu về người mà mình phỏng vấn: thu thập tài liệu, tìm gặp các nhân vật liên quan.
o Đào sâu chủ đề: biết rõ những sự việc quan trọng, số liệu, các vấn đề đặt ra, từ đó xác định góc độ bài viết viết sẽ đề cập.
o Làm danh sách các câu hỏi, sắp xếp chúng theo thứ tự.
Làm chủ cuộc phỏng vấn
o Tập trung vào chủ đề, nhưng cũng đồng thời cởi mở và quan tâm, hứng thú với cuộc trò chuyện.
o Tự giới thiệu, nhắc lại mục đích phỏng vấn, giải thích điều mình trông đợi.
o Ngồi ở tư thế thoải mái đẻ ghi chép được dễ dàng.
o Tránh dùng máy ghi âm, trừ trường hợp cần thiết.
o Ghi chép.
o Nên chụp ảnh sau khi đã phỏng vấn.
Dẫn dắt câu chuyện như thế nào?
o Câu hỏi đầu tiên mang tính chung chung.
o Không bắt đầu bằng câu hỏi quan trọng nhất hay khó nhất, tạo niềm tin ở người đối thoại.
o Đẩy cuộc phỏng vấn đến chi tiết cụ thể nhất có thể được.
o Đặt câu hỏi mở.
o Quay trở lại chủ đề, nếu người được phỏng vấn đi quá xa hoặc quá ba hoa.
o Đặt lại một câu hỏi khác, nếu người được phỏng vấn trả lời quá chung chung.
o Đặt câu hỏi mở, nếu người được phỏng vấn kiệm lời, sau đó quay lại chủ đề.
o Đừng ngại ngắt lời người được phỏng vấn, hay yêu cầu người đó nói lại cho rõ.
o Biết cách ra khỏi câu hỏi ban đầu, nếu có một phát biểu ra khỏi chủ đề nhưng thú vị, có thể phục vụ cho phỏng vấn.
o Ghi chép chính xác các công thức, giai thoại.
o Không tranh luận, không đưa ra ý kiến của riêng mình.
o Trước khi chia tay, chắc chắn có thể liên lạc lại được với người được phỏng vấn.
Bốn dạng bài phỏng vấn
o Phỏng vấn dạng hỏi-đáp: là hình thức phổ biến nhất, dễ đọc.
o Phỏng vấn được trích dẫn: bài báo được viết dưới dạng bài tổng hợp hoặc tường thuật, trong đó nội dung chủ yếu dành cho những trích dẫn. Điều quan trọng là biết miêu tả nhân vật hoặc bối cảnh một cách sinh động. Cũng có thể đưa vào những chi tiết thuộc về bối cảnh hay những lời giải thích.
o Phỏng vấn dạng trò chuyện: phóng viên và người được phỏng vấn cùng có mặt. Bối cảnh, không khí cuộc trò chuyện đóng vai trò quan trọng. Bài báo gồm có đối thoại như trong tiểu thuyết. Hình thức mang tính văn học, thích hợp với các tạp chí hoặc chuyên mục văn hóa.
o Phỏng vấn độc thoại: chỉ có một hoặc hoàn toàn không có câu hỏi, và một trích dẫn dài lời người được phỏng vấn. Dạng này ít được dùng và không hay. Được coi như một lời tuyên bố. Nhất thiết phải chia phỏng vấn thành nhiều đoạn bằng các tít xen, chú ý chuyển đoạn.
Một vài lời khuyên trong việc biên tập phỏng vấn dạng hỏi-đáp
o Chọn câu hỏi: bằng cách đọc đi đọc lại toàn bộ nội dung ghi chép. Cần loại bỏ những chi tiết phụ. Đánh dấu những câu hỏi hay nhất, những nội dung thu hút sự chú ý.
o Thông điệp cốt lõi và dàn ý: xác định góc độ, ý chính của người mình phỏng vấn, ý chính này sẽ nằm trong tít, sau đó xây dựng bố cục, tức thứ tự câu hỏi và câu trả lời. Không nhất thiết phải theo đúng trình tự cuộc phỏng vấn. Cần xây dựng lại cuộc phỏng vấn, sao cho bài viết được chặt chẽ và lôgic hơn.
o Chuyển từ ngôn ngữ nói sang ngôn ngữ viết: đây là công việc chính khi biên tập. Phải bỏ đi những câu nói sai, những chỗ ngập ngừng, đồng thời giữ lại cách diễn đạt và câu chữ của người được phỏng vấn. Vì vậy đôi khi phải viết lại câu hỏi và câu trả lời, sao cho chúng đơn giản, ngắn gọn hơn.
o Sử dụng chữ đậm, chữ nghiêng,v.v… để phân biệt rõ câu hỏi và câu trả lời.
o Mở đầu và kết thúc: câu hỏi đầu tiên chính là mở đầu. Vì vậy phải đi thẳng vào vấn đề. Với câu trả lời cuối cùng-kết thúc, phải trở lại thông điệp chính hoặc mở ra góc độ xử lý.
o Độ dài: tùy mục tiêu và nội dung. Hình thức “ba câu hỏi …” là thích hợp, nhất là với những vấn đề thời sự.
o Sapô và box: sapô giới thiệu người được phỏng vấn và chủ đề cuộc phỏng vấn. Trong box, cần giới thiệu lý lịch trích ngang để giới thiệu đầy đủ hơn người được phỏng vấn. Box cũng có thể lấy một câu trả lời nằm ngoài chủ đề cuộc phỏng vấn hoặc những thông tin bổ sung.
o Tít: “trò chuyện với…” không phải là một tít. Hãy sử dụng thông điệp cốt lõi. Dễ nhất là dùng trích dẫn một câu nói ấn tượng tóm tắt được ý chính.
o Nếu phỏng vấn dài, phải chia đoạn ra bằng các tít nhỏ, bằng ảnh, chú thích ảnh bằng các trích dẫn.
Phỏng vấn nhiều người
o Micrô vỉa hè: phỏng vấn nhiều người dạng phản ứng, trả lời một câu hỏi duy nhất. Câu trả lời tương đối ngắn (một tin sâu), được minh họa bằng một ảnh và một giới thiệu ngắn gọn về người được phỏng vấn (tên, tuổi, nghề nghiệp, chỗ ở). Hình thức này rất sống động, rất con người, tạo điều kiện cho những người vô danh được phát biểu.
o Phỏng vấn so sánh: một câu hỏi được đặt ra cho nhiều người. Hình thức thường dùng để phân tích hoặc lấy các quan điểm khác nhau. Cần trình bày sao cho dễ đọc.
o Bàn tròn: dài và khó đọc hơn phỏng vấn so sánh. Dùng trong các tạp chí chuyên ngành, cho đối tượng độc giả có thói quen đọc và suy ngẫm.
o Đối thoại trực tiếp: thích hợp trong chính trị. Phóng viên cần dẫn dắt cuộc trò chuyện một cách khéo léo
Những khó khăn trong phỏng vấn
Khi không hẹn được cuộc phỏng vấn thì:
o Xây dựng cho một mình uy tín nghề nghiệp.
o Thể hiện lòng nhiệt tình về bài viết của mình
o Kiên trì. “Nếu cửa trước bị khóa, thử cửa sau xem sao. Nếu cửa sau cũng bị khóa, hãy thử cửa sổ!” Đối với những nhân vật nổi tiếng trong giới giải trí, cửa trước chính là những đại diện công chúng (PR) của họ. Cửa sau là các hiệp hội mà họ tham gia hay các ông bầu. Cửa sổ chính là bạn bè, đối tác làm ăn, họ hàng của họ
o Lạc quan. Chưa thử sao biết không được?
o Viết thư cho nguồn tin nói về nội dung bạn muốn phỏng vấn
o Gửi cho họ vài câu khen ngợi, đưa ra những câu hỏi cho họ thỏa sức thể hiện cái tôi
o Gọi cho nguồn tin mà bạn định phỏng vấn để kiểm tra lại thông tin bạn có từ các nguồn khác
o Hãy tìm cách tiếp cận nguồn tin của bạn một cách không chính thức
o Hãy tập trung vào chủ đề mà bạn biết nguồn tin sẽ thích nói và thích chia sẻ.
o Nói lời khen nịnh xã giao: “Biết là anh/chị bận. Người bận thường là những người thú vị nhất và quan trọng nhất… Nếu không tôi làm phiền với anh/chị làm gì…”
Khi có những câu hỏi nhạy cảm thì:
o Là câu hỏi khiến cho nguồn tin xấu hổ, chỉ trích liên quan tới công việc hay hoạt động chung của họ, hoặc câu hỏi riêng tư liên quan đến một sự kiện đáng buồn/đáng xấu hổ trong cuộc đời của họ
o Phóng viên điều tra không viết dựa trên những gì một chính trị gia / thương nhân trả lời phỏng vấn. PV phải làm “bài tập” ở nhà: nghiên cứu tài liệu và phỏng vấn những người khác, có bằng chứng để “vặn vẹo” khi nguồn tin muốn khẳng định, từ chối, giải thích, và đưa ra thông tin mới
o Không tranh cãi, buộc tội, hay tỏ ra không thiện cảm
o Câu hỏi riêng tư: Chỉ nên hỏi nếu chúng phục vụ cho bài viết
o Tránh ép buộc: Để nguồn tin tự do chọn lựa những chi tiết họ muốn kể. Hãy tiếp cận các lĩnh vực nhạy cảm một cách gián tiếp
o Hãy lắng nghe những tín hiệu gợi mở từ phía nguồn tin
Xác định tính chính xác thì:
o Phóng viên mới phỏng vấn thường lo lắng nhiều: thiết lập quan hệ thế nào, tránh câu hỏi ngốc nghếch ra sao, nên đãng trí quên những chi tiết nhỏ. Kết quả là thiếu chính xác: tên sai, hiểu nhầm, thông số kỹ thuật sai, câu mà nguồn tin nói đôi khi bị dẫn sai
o Để giải quyết, hãy kiểm tra lại tên, địa chỉ, tuổi, chức danh của nguồn tin. “Tôi muốn kiểm tra lại…” Cần kiểm tra lại những điểm chính. Hãy nhắc lại những thông tin quan trọng trong phỏng vấn để chắc chắn rằng bạn hiểu đúng
o Những câu nói. Trừ phi chắc chắn chính xác, còn tốt nhất bạn hãy đọc lại để nguồn tin xác nhận là bạn đã ghi nhận đúng
o Hãy đưa ra bối cảnh. Những bình luận của nguồn tin có thể bị hiểu sai vì phóng viên không hiểu bối cảnh
o Kiểm tra đối chứng. Đôi khi, bạn đưa tin sai vì nguồn tin nói sai. Hãy kiểm tra lại với một nguồn tin khác nếu bạn thấy nghi ngờ
Vài khó khăn khác thì :
o Không dám hỏi: He who asks is a fool for five minutes. He who does not ask is a fool forever
o Không biết hỏi gì: Cần biết rõ góc độ mình sẽ viết trong bài khi bắt đầu phỏng vấn để giả sử nguồn tin nói lan man thì mình cũng đưa họ về điểm mình cần hỏi dễ dàng
o Không quan tâm: “Tò mò” là một yếu tố quyết định sự thành công trong phỏng vấn. Khi nguồn tin thấy phóng viên không quan tâm gì thì họ cũng khó nhiệt tình trả lời những câu hay được.
o Không lắng nghe: Học giao tiếp mắt – mắt, có dáng vẻ điệu bộ tỏ ra quan tâm, ghi chép vừa đủ, không tranh cãi, hỏi câu hỏi tiếp theo câu trả lời
o Không chuẩn bị: câu hỏi hay nhất là câu mà người được hỏi không nghĩ rằng họ sẽ bị hỏi. Càng chuẩn bị kỹ, bạn càng dễ tìm ra những câu hỏi như vậy
o Ăn mặc cẩu thả: Quần jeans thủng lỗ chỗ, áo thun ba lỗ mát mẻ. Bề ngoài không mốt quá, nhưng không lạc hậu quá là sự lựa chọn phù hợp
o Định kiến trước: Luôn có sẵn câu hỏi trước khi họ hỏi và chỉ cần nguồn tin gật đầu công nhận. Phải là người thực sự biết lắng nghe. Phải lượn lờ quanh vấn đề, tìm hiểu nó và muốn biết nên nói chuyện với ai nữa để hiểu hơn về vấn đề này.
Thảo luận:
1. Làm thế nào để tìm được nhân vật cần phỏng vấn cho đúng đề tài?
2. Khi nào thì nên viết lại bài phỏng vấn dạng hỏi đáp?
Bài tập: Thực hiện một cuộc phỏng vấn dựa trên các nguyên tắc của bài hướng dẫn
