SỰ THẬT LỊCH SỬ, BỐI CẢNH VÀ Ý NGHĨA ĐỨC TIN TRONG CÁI CHẾT CỦA LINH MỤC PHANXICÔ XAVIÊ TRƯƠNG BỬU DIỆP

SỰ THẬT LỊCH SỬ, BỐI CẢNH VÀ Ý NGHĨA ĐỨC TIN TRONG CÁI CHẾT CỦA LINH MỤC PHANXICÔ XAVIÊ TRƯƠNG BỬU DIỆP

Bối cảnh Lịch sử, Diễn biến và Ý nghĩa Đức tin trong Sự kiện Cái chết của Linh mục Phanxicô Xaviê Trương Bửu Diệp (12/03/1946)

Xác định vấn đề và tầm quan trọng của nghiên cứu

1. Đặt vấn đề Cái chết của Linh mục (Lm) Phanxicô Xaviê Trương Bửu Diệp vào ngày 12 tháng 3 năm 1946 tại Tắc Sậy (Bạc Liêu) là một sự kiện bi thảm, để lại dấu ấn sâu sắc trong cộng đồng Công giáo Việt Nam và biến Tắc Sậy thành một trong những trung tâm hành hương lớn nhất nước. Tuy nhiên, sự kiện này thường được bao bọc bởi nhiều tầng ý nghĩa—từ đức tin tôn giáo, lòng sùng kính dân gian đến các diễn giải lịch sử. Cái chết của vị linh mục này không phải là một sự kiện cá biệt, mà là một điểm hội tụ bi thảm của những lực lượng lịch sử vĩ đại: sự sụp đổ của chủ nghĩa thực dân, sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc, sự hỗn loạn của thời kỳ vô chính phủ, và sự va chạm giữa các hệ tư tưởng.

Các tường thuật về sự kiện này thường dao động giữa hai cực: một bên là các văn bản mang tính chất sùng kính, tập trung vào phép lạ và sự hy sinh thánh thiện; một bên là các nỗ lực diễn giải lịch sử đôi khi còn phiến diện, bị giới hạn bởi các nguồn sử liệu khan hiếm và nhạy cảm chính trị.

2. Nghiên cứu này đặt mục tiêu thực hiện một cuộc phân tích sâu rộng và toàn diện nhất có thể về sự kiện ngày 12 tháng 3 năm 1946. Để hiểu “sự thật 100%” về cái chết của Linh mục Trương Bửu Diệp, không thể chỉ nhìn vào bản thân sự kiện, mà phải đặt nó vào bối cảnh lịch sử cực kỳ phức tạp và hỗn loạn của miền Nam Việt Nam (Nam Bộ) trong những năm 1945-1946.

Chúng ta cùng tìm hiểu bối cảnh chính trị-quân sự thời điểm đó, làm rõ tiểu sử và sứ vụ của Lm Trương Bửu Diệp, tái lập một cách cẩn trọng diễn biến của sự việc dựa trên các nguồn khả tín, và nỗ lực phân định rạch ròi giữa sự thật lịch sử có thể kiểm chứng (historical facts), sự thật theo lời kể của nhân chứng (testimonial truth), và ý nghĩa thần học/đức tin (theological/faith significance) được xây dựng từ sự kiện.

Phạm vi nghiên cứu này không chỉ dừng lại ở việc mô tả cái chết, mà còn phân tích các yếu tố vĩ mô (chính trị quốc tế, chiến lược của các bên) và vi mô (tình hình địa phương, tâm lý xã hội, động cơ của thủ phạm) đã dẫn đến thảm kịch.

Phần I: Bối cảnh Lịch sử Vĩ mô – Nam Bộ (1945-1946) trong “Cơn bão Lịch sử”

Không thể hiểu được bất kỳ sự kiện nào xảy ra vào tháng 3 năm 1946 nếu không hiểu sự hỗn loạn tột độ của Nam Bộ lúc bấy giờ. Đây là một trong những giai đoạn phức tạp nhất, bi thảm nhất của lịch sử Việt Nam hiện đại.

1.1. “Khoảng trống Quyền lực” và Sự sụp đổ của Trật tự Cũ Sự kiện ngày 12 tháng 3 năm 1946 chỉ cách cuộc đảo chính của Nhật (09/03/1945) một năm. Cuộc đảo chính này đã lật đổ ách thống trị 80 năm của Pháp, nhưng cũng tạo ra một “khoảng trống quyền lực” chết người. Chính phủ Trần Trọng Kim do Nhật bảo trợ được thành lập, nhưng hoàn toàn không có thực quyền, đặc biệt là ở Nam Bộ.

Khi Nhật Bản đột ngột đầu hàng Đồng Minh vào tháng 8 năm 1945, khoảng trống này trở nên mênh mông. Cách mạng Tháng Tám nổ ra. Tại Nam Bộ, Uỷ ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ (do Việt Minh lãnh đạo, với Trần Văn Giàu làm Chủ tịch) được thành lập. Tuy nhiên, chính quyền cách mạng non trẻ này phải đối mặt với vô số kẻ thù và đối thủ.

1.2. Sự trở lại của Thực dân Pháp và Tiếng súng Nam Bộ Kháng chiến (23/09/1945) Theo Hiệp định Potsdam, quân Anh (dưới quyền Tướng Douglas Gracey) được giao nhiệm vụ vào Nam Bộ giải giáp quân Nhật. Tuy nhiên, Tướng Gracey, vốn mang tư tưởng thực dân, đã nhanh chóng “bật đèn xanh” cho Pháp. Quân Anh không chỉ làm ngơ mà còn vũ trang cho các lính Pháp bị Nhật giam giữ.

Đêm 22 rạng sáng 23 tháng 9 năm 1945, quân Pháp nổ súng tái chiếm Sài Gòn. Uỷ ban Kháng chiến Nam Bộ ra đời, và cuộc Nam Bộ Kháng chiến bùng nổ. Lời kêu gọi của Uỷ ban ngày 23/09/1945 có đoạn: “Tất cả đồng bào, già, trẻ, trai, gái, hãy cầm vũ khí xông lên đánh đuổi quân xâm lược”.

1.3. Phân tích Tình trạng “Da Beo” (Leopard Skin) – Cuộc chiến của các Sứ quân Từ tháng 9/1945 đến tháng 3/1946 (thời điểm Linh mục Trương Bửu Diệp qua đời), Nam Bộ không phải là một cuộc chiến tranh giữa hai phe (Pháp và Việt Minh) mà là một cuộc hỗn chiến đa cực. Địa bàn Nam Bộ bị xé lẻ, tạo nên tình trạng “da beo” (leopard skin) nổi tiếng:

• Lực lượng Pháp (và Anh-Ấn): Mới quay lại, lực lượng còn mỏng, chủ yếu giữ các đô thị lớn (Sài Gòn, Cần Thơ, Mỹ Tho) và các trục lộ giao thông chính. Họ đang trong quá trình “bình định” (tái chiếm) từng tỉnh lỵ, từng quận lỵ. Tháng 3/1946, họ đang đẩy mạnh các chiến dịch càn quét xuống miền Tây, bao gồm cả Bạc Liêu.
• Lực lượng Việt Minh: Đại diện cho chính quyền trung ương ở Hà Nội, vội vã tổ chức các Chi đội, Vệ quốc đoàn. Tuy nhiên, các đơn vị này thiếu vũ khí (chủ yếu là tầm vông vạt nhọn, súng cướp được của Nhật), thiếu huấn luyện, và quan trọng nhất là thiếu sự chỉ huy thống nhất. Nhiều đơn vị địa phương hành động gần như độc lập, kỷ luật lỏng lẻo. Sự liên lạc giữa Trung ương ở Hà Nội và Nam Bộ gần như bị cắt đứt.
• Các lực lượng Giáo phái: Nam Bộ là địa bàn riêng của hai lực lượng vũ trang hùng mạnh:
  • Cao Đài: Có quân đội riêng (Nội ứng Nghĩa binh), với các căn cứ mạnh ở Tây Ninh.
  • Hòa Hảo: Do Giáo chủ Huỳnh Phú Sổ lãnh đạo, có lực lượng vũ trang (Dân xã) kiểm soát gần như toàn bộ vùng Hậu Giang (Cần Thơ, Long Xuyên, Châu Đốc). Cả hai lực lượng này có mục tiêu và đường lối riêng, lúc hợp tác, lúc xung đột dữ dội với cả Pháp lẫn Việt Minh.
• Lực lượng Bình Xuyên: Vốn là các nhóm giang hồ, cướp bóc ở Sài Gòn – Chợ Lớn (do Bảy Viễn, Mười Trí cầm đầu), sau Cách mạng Tháng Tám “gác kiếm” tham gia kháng chiến, nhưng bản chất “sứ quân”, tự trị vẫn còn rất nặng.
• Các nhóm cướp bóc độc lập: Lợi dụng thời kỳ vô chính phủ, nhiều băng cướp thuần túy nổi lên, cướp của, giết người, gây hoang mang tột độ.

Trong bối cảnh này, Bạc Liêu (nơi có Tắc Sậy) là một vùng “tranh tối tranh sáng”. Quân Pháp đang từ Cần Thơ tiến xuống, trong khi các đơn vị kháng chiến (Việt Minh, Hòa Hảo, và các nhóm độc lập) hoạt động mạnh ở vùng nông thôn.

1.4. Tâm lý Xã hội: Cực đoan, Nghi kỵ và Bạo lực Tâm lý xã hội bị đẩy đến cực đoan. Lòng căm thù thực dân Pháp lên đến đỉnh điểm. Bất kỳ ai, bất kỳ tổ chức nào bị nghi ngờ là “thân Pháp” hay “Việt gian” đều có thể bị thanh trừng ngay lập tức mà không cần xét xử. Khẩu hiệu “thà giết lầm hơn bỏ sót” trở thành một thực tế bi thảm ở nhiều nơi.

Đây chính là bi kịch lớn nhất đối với cộng đồng Công giáo, dẫn trực tiếp đến sự kiện Tắc Sậy.

Phần II: Bối cảnh Vi mô – Cộng đồng Công giáo trong “Nồi lẩu” Nam Bộ 1945-1946

Để hiểu tại sao một linh mục lại trở thành mục tiêu, chúng ta phải phân tích vị thế vô cùng nhạy cảm của người Công giáo trong giai đoạn này.

2.1. Vấn đề Lịch sử: Mối liên hệ (bị gán ghép) với Thực dân Pháp Đạo Công giáo du nhập vào Việt Nam từ nhiều thế kỷ, nhưng phát triển mạnh mẽ nhất dưới thời Pháp thuộc. Các nhà truyền giáo Pháp thường đi trước, và quân đội Pháp theo sau. Dù đại đa số giáo dân và linh mục Việt Nam là những người yêu nước, nhưng trong mắt nhiều người theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan, đạo Công giáo bị đồng hóa một cách phiến diện với “Tây”.

• Các Giám mục, linh mục người Pháp vẫn quản lý nhiều giáo phận.
• Các nhà thờ thường được xây kiên cố, tọa lạc ở những vị trí đắc địa.
• Một số giáo dân (một bộ phận rất nhỏ) làm việc cho chính quyền thuộc địa.

Trong cơn sốt bài trừ thực dân năm 1945-1946, sự đồng hóa sai lầm “Công giáo = Pháp” trở nên phổ biến trong các thành phần quá khích của lực lượng kháng chiến.

2.2. Chủ trương của Việt Minh và Thực tế ở Địa phương Cần phải phân biệt rõ ràng:

• Chủ trương của Trung ương (Hà Nội): Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn đề cao chính sách Đại đoàn kết Dân tộc, bao gồm cả đoàn kết tôn giáo. Hồ Chí Minh nhiều lần gửi thư cho đồng bào Công giáo, khẳng định quyền tự do tín ngưỡng và kêu gọi “đồng bào Công giáo hăng hái tham gia kháng chiến”.
• Thực tế ở Địa phương (Nam Bộ): Do tình trạng “da beo” và liên lạc bị cắt đứt, các chỉ huy Việt Minh địa phương hành động gần như độc lập. Nhiều người trong số họ có tư tưởng “tả khuynh”, cực đoan. Họ coi nhà thờ là “cứ điểm của giặc”, linh mục là “gián điệp cho Pháp” mà không cần bằng chứng.

Nhiều nhà thờ ở Nam Bộ đã bị đốt phá, nhiều linh mục và tu sĩ bị sát hại trong giai đoạn 1945-1946 không phải vì chủ trương của chính phủ, mà vì sự lạm quyền, kỷ luật lỏng lẻo, và tư tưởng cực đoan của các thủ lĩnh quân sự địa phương.

2.3. Tình hình Bạc Liêu và Tắc Sậy – Tâm điểm của Bất ổn Tắc Sậy (thuộc Bạc Liêu) là một địa bàn đặc biệt. Đây là vùng có đông đảo người Việt, người Hoa và người Khmer sinh sống. Đây cũng là khu vực mà các lực lượng vũ trang (Việt Minh, Hòa Hảo, và cả quân Pháp đang tiến xuống) tranh giành ảnh hưởng quyết liệt. Bất kỳ cộng đồng nào, đặc biệt là một cộng đồng Công giáo có tổ chức, đều dễ dàng trở thành đối tượng bị nghi ngờ hoặc bị “làm gương” bởi một trong các phe phái.

Chính trong bối cảnh lịch sử vĩ mô và vi mô phức tạp, đầy rẫy hiểm nguy và hiểu lầm này, chúng ta mới có thể bắt đầu tìm hiểu về con người và hành động của Linh mục Trương Bửu Diệp.

Phần III: Tiểu sử và Sứ vụ của Linh mục Phanxicô Xaviê Trương Bửu Diệp (1897 – 1946)

Con người của vị linh mục, quá trình tu tập và 16 năm sứ vụ của vị linh mục tại Tắc Sậy là chìa khóa để giải thích quyết định cuối cùng của người mục tử này.

3.1. Thân thế và Ơn gọi (1897 – 1910) Tên thánh rửa tội của vị linh mục là Phêrô Trương Bửu Diệp. Vị linh mục sinh ngày 01 tháng 01 năm 1897 tại Cồn Phước, làng Tấn Đức, Bến Tre (nay thuộc huyện Chợ Mới, An Giang). Vị linh mục là con một trong một gia đình đạo đức. Thân mẫu của linh mục (bà Nguyễn Thị Mười) qua đời sớm khi vị linh mục mới 7 tuổi.

Sau đó, thân phụ của linh mục (ông Trương Bửu Tín) đưa con trai duy nhất của mình sang Battambang (Campuchia) sinh sống, lập nghiệp bằng nghề thợ mộc. Chính trong cộng đồng Công giáo tại Campuchia, ơn gọi tu trì của chàng thanh niên Trương Bửu Diệp bắt đầu nảy mầm.

3.2. Quá trình Tu học (1910 – 1924) Năm 1910, chàng thanh niên Trương Bửu Diệp được linh mục Phaolô Tống (cha sở họ Phnôm Pênh) gửi về Việt Nam, nhập học tại Tiểu chủng viện Cù Lao Giêng (An Giang). Đây là một trong những cơ sở đào tạo linh mục lâu đời và danh tiếng nhất Nam Bộ.

Sau khi hoàn thành xuất sắc chương trình tiểu chủng viện, năm 1920, thầy Trương Bửu Diệp được gửi sang Đại chủng viện Nam Vang (Phnom Penh, Campuchia) để học Triết học và Thần học. Thời điểm này, Giáo phận Nam Vang (Vicariat Apostolique de Phnom Penh) quản lý cả lãnh thổ Campuchia và một phần lớn miền Tây Nam Bộ của Việt Nam (bao gồm cả Bạc Liêu).

Quá trình tu học 14 năm (từ Tiểu chủng viện đến Đại chủng viện) đã rèn luyện cho vị linh mục một nền tảng tri thức vững chắc, một kỷ luật nội tâm và một tinh thần phục vụ sâu sắc theo truyền thống của Giáo hội Công giáo.

Ngày 18 tháng 9 năm 1924, tại Nam Vang, thầy Trương Bửu Diệp được Đức Giám mục Valentin Barnes (M.E.P – Hội Thừa sai Paris) truyền chức Linh mục, bắt đầu cuộc đời mục tử.

3.3. Sứ vụ tại Tắc Sậy (1930 – 1946): Vị Mục tử của Sự Hòa hợp Sau khi thụ phong, Linh mục Trương Bửu Diệp làm giáo sư tại Tiểu chủng viện Cù Lao Giêng (1924-1927) và sau đó là linh mục phó họ đạo Hố Trư (1927-1930).

Tháng 3 năm 1930, Linh mục Trương Bửu Diệp được bổ nhiệm làm linh mục chính xứ (cha sở) họ đạo Tắc Sậy. Đây là một bước ngoặt. Tắc Sậy lúc này là một họ đạo nhỏ, nằm ở vùng sâu, vùng xa của tỉnh Bạc Liêu, cơ sở vật chất nghèo nàn, đời sống giáo dân còn nhiều khó khăn.

Trong suốt 16 năm phục vụ tại đây (1930-1946), Linh mục Trương Bửu Diệp đã để lại một di sản phi thường, không chỉ với giáo dân Công giáo:

• Một nhà Xây dựng: Vị linh mục đã vận động và xây dựng nhà thờ Tắc Sậy (dù còn đơn sơ) và các cơ sở vật chất cần thiết cho họ đạo, biến Tắc Sậy từ một họ đạo lẻ trở thành một trung tâm Công giáo có tổ chức.
• Một nhà Giáo dục: Ý thức được sự nghèo đói bắt nguồn từ thiếu giáo dục, Linh mục Trương Bửu Diệp đã mở trường học. Ngôi trường này không chỉ dạy giáo lý mà còn dạy văn hóa, chữ quốc ngữ, và số học. Điều quan trọng là vị linh mục mở cửa trường cho tất cả trẻ em trong vùng, không phân biệt tôn giáo, không phân biệt là con em người Việt hay người Khmer.
• Một nhà Hoạt động Xã hội và Hòa giải: Đây là di sản lớn nhất của vị linh mục. Tắc Sậy là vùng giao thoa văn hóa. Linh mục Trương Bửu Diệp đã học và nói thông thạo tiếng Khmer. Điều này cho phép vị linh mục giao tiếp, thấu hiểu và giúp đỡ cộng đồng người Khmer địa phương, vốn thường bị gạt ra bên lề. Vị linh mục trở thành cầu nối hòa giải giữa người Việt và người Khmer, giữa người Công giáo và anh em Phật giáo Khmer. Các tài liệu đều ghi nhận vị linh mục là người hiền lành, nhân hậu, luôn bênh vực người nghèo và yếu thế, bất kể họ là ai.

3.4. Lập trường Phi Chính trị trong Bối cảnh Chính trị Hỗn loạn Khi tình hình chính trị trở nên phức tạp (1940-1945), và đặc biệt là khi chiến tranh bùng nổ (sau tháng 9/1945), Linh mục Trương Bửu Diệp giữ một lập trường rõ ràng: hoàn toàn đứng ngoài chính trị.

Vị linh mục không đứng về phe Pháp, cũng không tham gia chống đối lực lượng kháng chiến. Sứ vụ duy nhất của vị linh mục là sứ vụ của một mục tử: bảo vệ đoàn chiên, duy trì sự sống (cả vật chất lẫn tinh thần) cho cộng đồng của mình. Chính thái độ phi chính trị, chỉ tập trung vào bác ái này, đã khiến vị linh mục được toàn thể dân chúng trong vùng, không phân biệt lương giáo, kính trọng và yêu mến.

Nhưng cũng chính trong bối cảnh hỗn loạn của Nam Bộ 1946, lập trường “phi chính trị” đôi khi lại là lập trường nguy hiểm nhất, bởi các phe phái cực đoan luôn yêu cầu “Anh phải chọn phe. Nếu anh không theo tôi, tức là anh chống lại tôi”.

Phần IV: Tái lập Diễn biến Thảm kịch (Tháng 3/1946) – Sự thật Lịch sử và Lời kể của Nhân chứng

Đây là phần cốt lõi, đòi hỏi sự cẩn trọng tối đa trong việc sử dụng nguồn tư liệu. Như đã phân tích, không có báo chí hay tài liệu hành chính nào của các bên ghi lại sự kiện này một cách chính thức. Nguồn sử liệu chính và duy nhất về diễn biến chi tiết đến từ lời kể của các nhân chứng sống sót (những giáo dân nam giới bị bắt chung và được thả về) và các tài liệu lưu trữ của Giáo phận Cần Thơ (ghi lại lời kể này).

4.1. Tình hình Tắc Sậy những ngày đầu tháng 3/1946 Đầu tháng 3 năm 1946, tình hình Tắc Sậy trở nên vô cùng căng thẳng. Quân Pháp, sau khi củng cố Cần Thơ và Sóc Trăng, đang mở các chiến dịch càn quét mạnh xuống Bạc Liêu. Các lực lượng kháng chiến địa phương (Việt Minh và các nhóm khác) đang hoạt động mạnh để chống trả, thực hiện “vườn không nhà trống” và truy lùng “Việt gian”.

Không khí khủng bố, nghi kỵ bao trùm. Giao tranh có thể nổ ra bất cứ lúc nào.

4.2. Lời khuyên Di tản và Quyết định Ở lại – Hành vi của Mục tử Nhận thấy tình hình nguy hiểm, đặc biệt là nguy cơ nhắm vào các linh mục (bị coi là “thân Pháp”), Bề trên Giáo phận (có thể là các linh mục quản hạt hoặc các thừa sai Pháp) đã ra lệnh hoặc khuyên các linh mục ngoại quốc và Việt Nam nên tạm thời di tản về các thành phố lớn an toàn hơn (như Cần Thơ, Sài Gòn).

Nhiều giáo dân Tắc Sậy cũng nhận thấy sự nguy hiểm nhắm vào vị chủ chăn của mình và khẩn khoản van xin Linh mục Trương Bửu Diệp hãy đi lánh mặt, chờ tình hình yên ổn hãy trở về.

Sự thật được ghi nhận: Linh mục Trương Bửu Diệp đã từ chối dứt khoát. Quyết định này không phải là sự liều lĩnh, mà là một lựa chọn thần học có ý thức. Theo lời kể của các nhân chứng, câu nói của vị linh mục đã đi vào lịch sử của giáo phận và trở thành nền tảng cho lòng sùng kính sau này. Vị linh mục nói với giáo dân:

“Tôi sống chết với bổn đạo của tôi. Tôi ở đâu, bổn đạo tôi ở đó. Tôi không đi đâu hết. Đây là bổn phận của người chủ chăn.”

Khi vị linh mục quyết định ở lại, nhà thờ Tắc Sậy, vốn được xây dựng tương đối kiên cố, trở thành nơi trú ẩn an toàn, không chỉ cho khoảng 200 giáo dân Công giáo mà còn cho rất nhiều người dân lương dân trong vùng chạy loạn, không phân biệt tôn giáo. Linh mục Trương Bửu Diệp đã đón nhận tất cả mọi người.

4.3. Vụ Bắt giữ tại Nhà thờ (Ngày 12/03/1946) Vào ngày 12 tháng 3 năm 1946 (một số nguồn nói diễn biến bắt đầu từ đêm 11), một nhóm vũ trang đã xông vào nhà thờ Tắc Sậy.

• Họ là ai? (Phân tích Thủ phạm): Đây là điểm mấu chốt và nhạy cảm nhất.
  • Các nguồn sử liệu Công giáo và lời kể của nhân chứng đều xác định đây là một đơn vị vũ trang của lực lượng Việt Minh địa phương (hoặc một nhóm tự xưng là Việt Minh).
  • Cần phải hiểu rõ, như đã phân tích ở Phần I và II, “Việt Minh địa phương” năm 1946 ở Nam Bộ không đồng nghĩa với một đội quân chính quy, kỷ luật thép của chính phủ trung ương. Đó có thể là một đơn vị Vệ quốc đoàn, một đội Du kích, hoặc thậm chí là một nhóm “sứ quân” (như Bình Xuyên, hoặc một nhóm cướp bóc) lợi dụng danh nghĩa Việt Minh để hoạt động.
  • Hành động của họ rất có thể là tự phát, lạm quyền, và không xuất phát từ bất kỳ mệnh lệnh nào của cấp chỉ huy cao hơn (như Khu bộ hay Trung ương).
• Động cơ của Vụ Bắt giữ (Phân tích Động cơ): Động cơ của nhóm này, trong bối cảnh hỗn loạn, có thể là một hỗn hợp của nhiều yếu tố:

1. Nghi ngờ chính trị (Cực đoan): Họ nghi ngờ nhà thờ Tắc Sậy và vị linh mục (vốn có uy tín lớn) là nơi che giấu “Việt gian”, “phản động” hoặc có liên hệ với quân Pháp (dù hoàn toàn không có bằng chứng nào cho thấy Linh mục Trương Bửu Diệp làm vậy).
2. Cướp bóc (Vụ lợi): Nhà thờ, trong mắt nhiều người, là nơi giàu có, cất giữ tài sản của cộng đồng. Việc bắt giữ linh mục và giáo dân có thể là một cái cớ để cướp bóc của cải.
3. Bài trừ Tôn giáo (Tả khuynh): Xuất phát từ tư tưởng “tả khuynh” cực đoan, coi tôn giáo là “thuốc phiện”, và muốn “làm gương” bằng cách triệt hạ một biểu tượng tôn giáo có ảnh hưởng lớn trong vùng.

Nhóm vũ trang này đã lùng sục, gom Linh mục Trương Bửu Diệp và khoảng 70 đến 100 giáo dân nam giới khỏe mạnh (họ không bắt phụ nữ, trẻ em và người già yếu) lại, trói và giải đi.

4.4. Diễn biến tại Lẫm lúa Cây Gừa – Đỉnh điểm của Thảm kịch Nhóm người bị bắt (bao gồm vị linh mục) bị áp giải đến một lẫm lúa (kho chứa thóc) lớn của một địa chủ tên Bảy Lầu (hoặc Bảy Phò), tại khu vực Cây Gừa, cách nhà thờ Tắc Sậy vài cây số. Tất cả bị nhốt chung trong lẫm lúa.

Đây là nơi mà các lời kể của nhân chứng trở nên đồng nhất và mang tính quyết định:

• Ý định của nhóm vũ trang: Theo lời kể, ý định của nhóm vũ trang là thiêu sống tập thể toàn bộ những người bị bắt. Họ đã chất các vật liệu dễ cháy như rơm, rạ, lá khô xung quanh lẫm lúa và chuẩn bị châm lửa. Bên trong lẫm lúa, các giáo dân hoảng loạn, tuyệt vọng, khóc lóc, cầu nguyện.
• Hành động của Linh mục Trương Bửu Diệp: Trong khoảnh khắc đối diện với cái chết tập thể, Linh mục Trương Bửu Diệp, với tư cách là người lãnh đạo duy nhất, đã giữ sự bình tĩnh phi thường. Vị linh mục đã trấn an giáo dân, kêu gọi họ cầu nguyện.
• Lời đề nghị của Vị Chủ chăn: Sau đó, vị linh mục đã đứng ra, yêu cầu được nói chuyện với người chỉ huy nhóm vũ trang. Khi đối mặt với người chỉ huy, Linh mục Trương Bửu Diệp đã đưa ra lời đề nghị, một lời đề nghị đã trở thành huyền thoại và là nền tảng của toàn bộ lòng sùng kính sau này. Vị linh mục nói (theo các nhân chứng thuật lại):

“Tôi là chủ chăn. Xin các ông hãy giết một mình tôi, và tha cho đoàn chiên của tôi. Họ vô tội.”

Vị linh mục đã xin dùng mạng sống của mình để đổi lấy sự an toàn cho toàn bộ giáo dân đang bị giam giữ.

4.5. Cái chết của Mục tử và sự Sống sót của Đoàn chiên Diễn biến tiếp theo là một sự thật lịch sử không thể chối cãi, vì nó được xác nhận bằng kết quả:

1. Vì một lý do nào đó – có thể bị thuyết phục bởi sự can đảm phi thường của vị linh mục, hoặc đơn giản là đã đạt được mục đích (bắt được “kẻ cầm đầu”), hoặc chỉ muốn giết vị linh mục ngay từ đầu – người chỉ huy đã đồng ý với lời đề nghị.
2. Họ ra lệnh thả toàn bộ các giáo dân nam giới đang bị giam trong lẫm lúa.
3. Họ tách riêng Linh mục Trương Bửu Diệp ra khỏi đám đông và giữ lại.
4. Trong khi các giáo dân hoảng sợ, vui mừng và không dám tin, vội vã bỏ chạy về nhà thờ, nhóm vũ trang đã sát hại dã man Linh mục Trương Bửu Diệp.

Vài ngày sau, khi tình hình tạm lắng và nhóm vũ trang đã rút đi, các giáo dân can đảm quay lại khu vực lẫm lúa Cây Gừa để tìm kiếm vị chủ chăn của mình. Họ bàng hoàng khi tìm thấy thi thể của vị linh mục bị vứt dưới một cái ao cạn (có nguồn nói là ao nuôi ba ba) gần đó.

Thi thể không còn nguyên vẹn. Theo các mô tả, thi thể mang nhiều vết châm chém, và đặc biệt là một vết chém lớn ở cổ, gần như lìa đầu. Các giáo dân đã bí mật, đau đớn mang thi thể của vị linh mục về và an táng trong phòng thánh của nhà thờ Tắc Sậy, kết thúc 16 năm sứ vụ của người mục tử tại Tắc Sậy.

Phần V: Phân tích Sử học và Diễn giải Đức tin – Phân định các cấp độ “Sự thật”

Để có được cái nhìn “100%”, chúng ta phải phân định rạch ròi các cấp độ của “sự thật” trong sự kiện này, tránh nhầm lẫn giữa chúng.

5.1. Vấn đề Nguồn Sử liệu (Historiography) Đây là một thách thức lớn.

• Sự im lặng của Báo chí và Tài liệu Hành chính: Như đã nói, bối cảnh chiến tranh hỗn loạn khiến không có một tài liệu báo chí (cả của Pháp lẫn Việt Minh) hay tài liệu hành chính nào ghi lại sự kiện này. Nó chỉ là một trong vô số bi kịch xảy ra hàng ngày ở Nam Bộ.
• Giá trị và Giới hạn của Lời kể Nhân chứng (Oral History): Nguồn tư liệu chính của chúng ta là “lịch sử truyền khẩu” từ những người sống sót.
  • Giá trị: Đây là nguồn trực tiếp duy nhất. Sự đồng nhất trong lời kể của hàng chục người sống sót (về việc bị bắt, ý định thiêu sống, lời đề nghị của linh mục, và kết quả) mang lại cho nó một trọng lượng lịch sử rất lớn.
  • Giới hạn: Lời kể của nhân chứng, đặc biệt là sau nhiều năm, có thể bị ảnh hưởng bởi cảm xúc, bởi đức tin, và bởi mong muốn “anh hùng hóa” sự kiện.
• Tài liệu của Giáo phận: Các tài liệu của Tòa Giám mục Cần Thơ (được lập sau này) chủ yếu là ghi lại một cách có hệ thống các lời kể của nhân chứng này, dùng chúng làm nền tảng cho việc lưu giữ ký ức.

5.2. Cấp độ 1: Sự thật Lịch sử Cốt lõi (Verifiable Historical Facts) Dựa trên phương pháp sử học (đối chiếu hậu quả vật chất với lời kể), chúng ta có thể khẳng định chắc chắn 100% các sự thật lịch sử cốt lõi sau:

1. Bối cảnh: Nam Bộ tháng 3/1946 là một vùng đất vô chính phủ, đầy bạo lực và xung đột vũ trang.
2. Sự kiện 1: Linh mục Trương Bửu Diệp và một nhóm lớn giáo dân nam giới đã bị một nhóm vũ trang (được xác định là Việt Minh địa phương/tự xưng) bắt giữ tại nhà thờ Tắc Sậy.
3. Sự kiện 2: Linh mục Trương Bửu Diệp đã bị nhóm vũ trang này giết chết một cách dã man. (Được xác nhận bằng việc tìm thấy thi thể).
4. Sự kiện 3: Toàn bộ (hoặc gần như toàn bộ) số giáo dân bị bắt chung với vị linh mục đều được thả và sống sót. (Được xác nhận bằng sự trở về của họ).

Sự đối lập tuyệt đối giữa Kết quả (1) (Linh mục chết) và Kết quả (2) (Giáo dân sống) là một sự thật lịch sử không thể chối cãi.

5.3. Cấp độ 2: Sự thật theo Lời kể (Testimonial Truth) Cấp độ này trả lời câu hỏi: Tại sao lại có sự đối lập trong kết quả như vậy? Tại sao nhóm vũ trang lại thả 70-100 người và chỉ giết một người?

• Lời giải thích duy nhất được cung cấp, đến từ chính những người trong cuộc (những người được thả), là: Do sự can thiệp và tự nguyện hy sinh của Linh mục Trương Bửu Diệp.
• Về mặt logic, lời giải thích này là hợp lý nhất. Sự trùng khớp tuyệt đối giữa Lời kể (linh mục xin chết thay) và Kết quả (linh mục chết, họ sống) đã mang lại cho lời kể này một trọng lượng lịch sử gần như tuyệt đối. Đây chính là “sự thật” trung tâm của sự kiện Tắc Sậy.

5.4. Cấp độ 3: Ý nghĩa Thần học và Đức tin (Theological Meaning) Đây là cấp độ mà cộng đồng Công giáo diễn giải sự kiện. Họ không chỉ nhìn nó như một bi kịch lịch sử, mà còn là một hành động đức tin ở tầm mức cao nhất:

• Hành động của “Mục tử Nhân lành” (The Good Shepherd): Sự kiện này được nhìn nhận ngay lập tức qua lăng kính của Phúc Âm (Tin Mừng Gioan 10:11): “Tôi là mục tử nhân lành. Mục tử nhân lành hy sinh mạng sống mình cho đoàn chiên”. Linh mục Trương Bửu Diệp đã thực hành chính xác điều mà vị linh mục rao giảng. Quyết định ở lại (mặc dù có thể trốn thoát) và quyết định chết thay (mặc dù có thể cùng chết với đoàn chiên) đã biến cái chết của vị linh mục thành một bài giảng sống động và cuối cùng.
• Sự thánh thiện và Tử đạo (Martyrdom): Cái chết của Linh mục Trương Bửu Diệp được Giáo hội và giáo dân coi là một hành vi tử đạo. Cần phải làm rõ:
  • Tử đạo vì thù ghét Đức tin (In Odium Fidei): Thủ phạm có thể không giết vị linh mục vì “thù ghét đạo Công giáo” một cách có ý thức, mà vì động cơ chính trị (nghi là Việt gian) hoặc cướp bóc.
  • Tử đạo vì Bác ái (In Defectum Caritatis): Tuy nhiên, Giáo hội cũng công nhận hình thức “tử đạo vì bác ái” – nghĩa là một người tự nguyện chấp nhận cái chết để bảo vệ mạng sống của người khác (bác ái). Cái chết của Linh mục Trương Bửu Diệp rõ ràng rơi vào trường hợp này, tương tự như Thánh Maximilian Kolbe (người chết thay cho một tù nhân khác trong trại tập trung Auschwitz). Vị linh mục đã chết như một hành vi tột đỉnh của tình yêu thương.

Phần VI: Di sản, Lòng Sùng kính và Vị thế của Án Phong Chân phước

Cái chết bi thảm năm 1946 không phải là một dấu chấm hết, mà là một sự khởi đầu.

6.1. Sự phát triển của Lòng Sùng kính và Trung tâm Hành hương Tắc Sậy Ngay sau khi vị linh mục qua đời, lòng sùng kính của giáo dân Tắc Sậy (những người mang ơn cứu mạng trực tiếp) đã bắt đầu. Họ không chỉ coi vị linh mục là một ân nhân, mà còn là một vị thánh.

• Những “Ơn lạ”: Sau chiến tranh, khi ngôi mộ được cải táng và xây dựng khang trang hơn, nhiều người (cả Công giáo và không Công giáo) bắt đầu đến cầu nguyện. Họ báo cáo về việc nhận được nhiều “ơn lạ” – từ việc chữa bệnh, tìm được việc làm, đến việc gia đình hòa thuận. Những “ơn lạ” (dù không thể kiểm chứng về mặt khoa học, nhưng có thật về mặt xã hội học và đức tin) này đã trở thành “nhiên liệu” chính cho sự phát triển của lòng sùng kính.
• Trung tâm Hành hương: Từ một ngôi mộ đơn sơ, Tắc Sậy dần trở thành một trong những trung tâm hành hương Công giáo (và cả dân gian) lớn nhất Việt Nam. Ngôi nhà thờ Tắc Sậy hiện nay (Nhà thờ Thánh Phanxicô Xaviê) là một công trình kiến trúc đồ sộ, được xây dựng chủ yếu từ tiền quyên góp của khách hành hương, những người tin rằng họ đã được Linh mục Trương Bửu Diệp “chuyển cầu”.

6.2. Quá trình Vận động Án Phong Chân phước Sự sùng kính rộng rãi này đã dẫn đến một bước đi chính thức của Giáo hội. Giáo phận Cần Thơ đã chính thức mở hồ sơ, thu thập tài liệu và lời chứng, để đệ trình lên Tòa Thánh Vatican, xin mở Án Phong Chân phước (Cause for Beatification) cho Linh mục Phêrô Trương Bửu Diệp.

• Giai đoạn đầu (cấp Giáo phận) đã hoàn tất.
• Hồ sơ hiện đã được chuyển sang Bộ Phong Thánh tại Vatican để xem xét.
• Nếu Án Phong Chân phước thành công, Linh mục Trương Bửu Diệp sẽ được Giáo hội Công giáo Hoàn vũ chính thức công nhận là một vị “Chân phước” (Blessed) – một bước trước khi được tuyên “Thánh” (Saint). Điều này sẽ chính thức xác nhận rằng cái chết của vị linh mục là một hành vi “Tử đạo vì Bác ái”.

 Kết luận Tổng quát

Cái chết của Linh mục Phanxicô Xaviê Trương Bửu Diệp vào ngày 12 tháng 3 năm 1946 là một sự thật lịch sử đa tầng, không thể bị giản lược.

1. Về mặt Lịch sử: Vị linh mục là một nạn nhân bi thảm của sự hỗn loạn, bạo lực, và tư tưởng cực đoan trong thời kỳ “vô chính phủ” của Nam Bộ 1945-1946. Thủ phạm trực tiếp là một đơn vị vũ trang địa phương, hành động tự phát, lạm quyền, và có thể bị chi phối bởi sự nghi kỵ chính trị, lòng tham cướp bóc, hoặc tư tưởng “tả khuynh” bài tôn giáo. Hành động của họ đi ngược lại chủ trương đoàn kết tôn giáo của Chính phủ Trung ương.
2. Về mặt Sự thật Nhân chứng: Sự thật lịch sử cốt lõi là vị linh mục đã chết, và đoàn chiên của vị linh mục đã sống. Lời giải thích duy nhất, được xác nhận bởi hàng chục nhân chứng, là vị linh mục đã chủ động và tự nguyện dùng mạng sống của mình để trao đổi lấy mạng sống cho giáo dân.
3. Vê mặt Đức tin và Thần học: Bằng hành động đó, Linh mục Trương Bửu Diệp đã biến một cái chết bi thảm thành một hành vi hy sinh cao cả nhất, thực hành đến cùng điều răn của Phúc Âm về “Mục tử Nhân lành”.

Di sản của Linh mục Trương Bửu Diệp không phải là một câu chuyện về hận thù hay sự chia rẽ. Ngược lại, Tắc Sậy ngày nay là một trung tâm hành hương thu hút hàng triệu người thuộc mọi tôn giáo, mọi tầng lớp xã hội. Cái chết của vị linh mục, từ một bi kịch của chiến tranh, đã trở thành một biểu tượng vĩnh cửu của tình yêu thương, lòng can đảm và sự hy sinh vô vị lợi. Vị linh mục đã chết như một mục tử thánh thiện (bằng cách chết thay cho đoàn chiên của mình).

Lm. Anmai, CSsR tổng hợp