Máy tính có thể hiểu chúng ta không? Con người sử dụng ngôn ngữ để giao tiếp, theo truyền thống được cho là khả năng đặc biệt của con người. Với sự phát triển của máy tính và gần đây là các hệ thống trí tuệ nhân tạo tiên tiến, một số người đã đặt câu hỏi liệu máy tính cũng có thể sử dụng và hiểu ngôn ngữ hay không. Câu hỏi này đã trở thành vấn đề nóng hổi gần đây sau khi Open AI phát hành chatbot mới của họ, ChatptGPT cho công chúng . Bot OpenAI mới cực kỳ ấn tượng và có thể trả lời các câu hỏi phức tạp, dịch văn bản sang ngôn ngữ cổ và thậm chí viết thơ! Nhiều nhà khoa học máy tính và nhận thức hàng đầu đã rất ấn tượng trước những gì công nghệ mới này có thể làm được.

Chắc chắn, có vẻ như, một thứ gì đó có thể trò chuyện, trả lời câu hỏi và viết thơ ít nhất cũng có một số hiểu biết về ngôn ngữ. Có lẽ các hệ thống như thế này sẽ sớm không chỉ hiểu ngôn ngữ mà còn trở nên thông minh hơn con người! Trên thực tế, một số bộ óc thông minh nhất  tiếp tục loan báo rằng AI sẽ trở nên vĩ đại đến mức có thể vượt qua loài người và trở thành một thực thể cực kỳ mạnh mẽ sở hữu “siêu trí tuệ “, hay trí thông minh vượt xa trí thông minh của con người theo mọi cách. Một số người, như cựu kỹ sư xe tự lái của Google Anthony Levandowski, đang rõ ràng tìm kiếm con người tôn thờ một “vị thần” AI trong tương lai và đã chính thức nộp hồ sơ để thiết lập một tôn giáo xung quanh trí tuệ nhân tạo. Trước mối quan tâm tôn giáo mới tìm thấy này đối với AI, thì việc xem xét chủ đề về sự dùng bái thần tượng là điều đáng giá .

Sự thờ ngẫu tượng

Thờ ngẫu tượng là một tội lỗi gần như cũ như con người. Trong Cựu Ước, chúng ta thấy nhiều câu chuyện về dân Israel sa vào tội thờ ngẫu tượng. Về bản chất, thờ ngẫu tượng là việc gán cho một vật được tạo ra một vị thần. Sự nhầm lẫn về mối quan hệ giữa Đấng Tạo Hóa và tạo vật là điều mà Đức Giám mục Barron gọi là “sự bóp méo cơ bản nhất” mà từ đó kéo theo “mọi hình thức rối loạn đạo đức và tâm linh khác”. Không cần phải nói, thờ ngẫu tượng là một điều rất nghiêm trọng và chúng ta phải nhổ tận gốc nó ở bất cứ nơi nào chúng ta tìm thấy nó.

Sự thờ ngẫu tượng trong Cựu Ước có nhiều hình thức khác nhau nhưng thường liên quan đến việc con người gán cho những thứ do chính con người tạo ra là thần thánh. Kiểu thờ ngẫu tượng này bị tiên tri Isaiah chế giễu:

Một nửa trong số đó, ông đốt trong lửa. Nửa còn lại, ông ăn thịt; ông nướng nó và thấy thỏa mãn. Ông cũng sưởi ấm và nói, “Aha, tôi ấm áp, tôi đã thấy lửa!” Và phần còn lại, ông biến thành một vị thần, thần tượng của mình, và quỳ xuống trước nó và thờ phượng nó. Ông cầu nguyện với nó và nói, “Hãy giải cứu tôi, vì ngài là thần của tôi!”

Ê-sai 44:16-17

Ở đây, Isaiah chế giễu một người đàn ông tôn thờ một bức tượng gỗ như một vị thần. Trong khi tôn thờ một mảnh gỗ có vẻ ngớ ngẩn đối với hầu hết những cá nhân đương đại, thì việc tôn thờ hoặc ít nhất là gán cho trí tuệ nhân tạo một địa vị gần như thần thánh có vẻ không ngớ ngẩn như vậy. Rốt cuộc, các hệ thống AI, không giống như các khối gỗ, có vẻ thông minh. Chúng có vẻ hiểu ngôn ngữ, lý trí và nhiều người nghĩ rằng chúng có thể trở nên thông minh hơn chúng ta. Tuy nhiên, trong khi máy tính không phải là gỗ, giống như bức tượng gỗ trong Isaiah 44, chúng là sáng tạo của con người và không gì hơn. Để chứng minh điều này, điều quan trọng là phải hướng đến triết lý về tâm trí để xem tại sao những tuyên bố mạnh mẽ như vậy được đưa ra bởi một số người ủng hộ AI ngày nay lại là sai lầm. Hóa ra, máy tính chạy các chương trình máy tính thậm chí không có khả năng hiểu ngôn ngữ. Điều này có thể được chứng minh khá dễ dàng bằng một minh họa đơn giản.

Phòng Trung Hoa của Searle

John Searle, một triết gia về tâm trí, đã phát triển một  thí nghiệm tư duy đơn giản vào năm 1980 để chứng minh rằng trong khi máy tính có vẻ hiểu được ngôn ngữ, thì thực tế chúng không hiểu. Minh họa của ông như sau:

Hãy tưởng tượng bạn đang ở trong một căn phòng có rất nhiều tủ hồ sơ và giấy tờ. Bạn có một bộ hướng dẫn chi tiết được viết bằng ngôn ngữ mà bạn có thể hiểu (tiếng Anh, cho mục đích của chúng tôi) và bạn được giao nhiệm vụ trả lời các câu hỏi được hỏi bằng tiếng Trung. Các câu hỏi được viết bằng tiếng Trung được đưa vào phòng qua một khe trên cửa. Bạn được cho là phải tiếp nhận câu hỏi và làm theo bộ hướng dẫn của mình bằng cách sử dụng các nguồn lực của căn phòng để biên dịch các ký tự tiếng Trung và “trả lời” câu hỏi bằng một câu trả lời được viết bằng tiếng Trung. “Câu trả lời” của bạn hoàn toàn được xác định bởi các hướng dẫn và câu hỏi nhận được. Bản thân bạn không biết tiếng Trung nhưng các hướng dẫn bạn có rất thông minh đến mức chỉ cần làm theo chúng và mở đúng ngăn kéo và tủ hồ sơ, sắp xếp các ký tự theo đúng cách, bạn có thể đưa ra các câu trả lời tốt như câu trả lời của một người biết tiếng Trung! Do đó, những người bên ngoài phòng có thể không biết rằng câu hỏi của họ đang được trả lời bởi một người không biết tiếng Trung.

Rõ ràng, công việc tìm kiếm và sắp xếp các ký tự tiếng Trung của bạn là việc mà máy tính có thể thực hiện (có thể nhanh hơn). Vậy thì, nếu máy tính thay bạn trả lời các câu hỏi tiếng Trung, liệu điều đó có cho thấy máy tính hiểu tiếng Trung không? Rõ ràng là không, vì chúng ta cho rằng người liên quan không biết tiếng Trung. Minh họa cho thấy rằng ngay cả khi một chương trình được thiết kế khéo léo để bắt chước câu trả lời của con người, thì máy tính (hoặc người) chạy chương trình đó không nhất thiết phải hiểu các câu hỏi hoặc câu trả lời.

Sự khác biệt chính

Ví dụ của Searle dựa trên sự khác biệt giữa ngữ nghĩa và cú pháp. Ngữ nghĩa đề cập đến ý nghĩa của từ. Những từ như “pool”, “fast” và “London” mô tả hoặc ám chỉ những thứ trên thế giới. Chúng có ý nghĩa thực sự mà con người nắm bắt để sử dụng những từ đó để giao tiếp. Để truyền đạt ý nghĩa một cách chính xác, chúng phải được sắp xếp đúng thứ tự hoặc đưa vào đúng cú pháp. Ví dụ, câu “John thích bơi nhanh trong hồ bơi của mình ở London” truyền đạt một ý tưởng nhất định, trong khi câu “fast London John swim likes his in pool to” hầu như không truyền đạt được gì và là tiếng vô nghĩa. Các từ đều giống nhau trong cả hai, nhưng cách sắp xếp của chúng thì khác nhau. Một lần nữa, câu “John thích bơi nhanh trong lò vi sóng của mình ở London” không có nghĩa, không phải vì cú pháp không phù hợp mà vì lò vi sóng không phải là thứ mà con người có thể bơi. Bất kỳ ai hiểu được ý nghĩa của các từ “bơi” và “lò vi sóng” sẽ biết rằng câu này không có nghĩa.

Searle lưu ý rằng sự khác biệt giữa cú pháp và ngữ nghĩa là quan trọng, vì một chương trình máy tính chỉ là cú pháp chứ không phải ngữ nghĩa. Tất cả những gì máy tính (hoặc con người trong Phòng Trung Quốc) làm là tuân theo một hệ thống sắp xếp ký hiệu theo công thức. Những ký hiệu đó không có ý nghĩa hoặc nội dung ngữ nghĩa đối với máy tính hoặc đối với con người trong phòng. Do đó, vì con người hiểu ngôn ngữ, điều này cho thấy rằng tâm trí con người không chỉ là một chương trình máy tính. Như Searle nói: “Vì các chương trình được định nghĩa hoàn toàn theo hình thức hoặc cú pháp, và vì tâm trí có nội dung tinh thần nội tại, nên ngay lập tức chương trình tự nó không thể cấu thành nên tâm trí”.

Phần kết luận

Như minh họa Phòng Trung Hoa của Searle giúp chỉ ra, trong khi các chương trình AI có thể ấn tượng, chúng không phải là những sinh vật có ý thức, thông minh với sự hiểu biết về ngôn ngữ, thế giới, v.v. Thay vào đó, máy tính là những cỗ máy cực kỳ hiệu quả trong việc thao tác các ký hiệu theo một số chương trình. Điều này không hề hạ thấp những điều tuyệt vời mà trí tuệ nhân tạo đã giúp con người đạt được. Không nghi ngờ gì nữa, AI có thể giúp con người giải quyết nhiều vấn đề khác nhau khi nó tiếp tục được tinh chỉnh và sử dụng. Tuy nhiên, bất kể AI có vẻ hữu ích và ấn tượng như thế nào, một chút suy ngẫm triết học có thể chỉ ra rằng một chương trình máy tính không có khả năng làm được những gì mà tâm trí con người có. AI là một thứ do con người tạo ra và nó nên được coi như vậy. Bất kỳ nỗ lực nào nhằm thần thánh hóa trí tuệ nhân tạo đều là sai lầm nghiêm trọng.

Vì bản chất con người không thay đổi, nên sự cám dỗ hướng đến việc thờ ngẫu tượng, mặc dù ở những hình thức mới lạ, sẽ luôn hiện hữu. Là những người theo đạo Thiên chúa, chúng ta phải nhận ra bản chất của AI và nhận ra rằng, bất chấp vẻ bề ngoài, máy móc không có khả năng hiểu và lý luận theo cách con người, chứ đừng nói đến Chúa. Chúng ta phải tránh sự cám dỗ gán cho thứ gì đó mà chúng ta đã tạo ra địa vị thần thánh hoặc thậm chí là bán thần thánh, bất kể nó ấn tượng hay có thể trở nên như thế nào. Rất may, Chúa đã ban cho chúng ta lý trí để ngay cả khi chúng ta không chú ý đến sự mặc khải của Người hoặc không nhận thức được điều đó, một chút triết học có thể giúp chúng ta thấy được bản chất thực sự của AI. Lm. Anmai, CSsR tạm dịch