TRUNG QUỐC – BÀI TOÁN GAI GÓC CHỜ ĐỢI TÂN GIÁO HOÀNG
Trong bối cảnh Giáo hội Công giáo toàn cầu chuẩn bị đón nhận vị Tân Giáo hoàng sau Mật nghị Hồng y, một trong những hồ sơ phức tạp và nhạy cảm nhất đang chờ đợi trên bàn làm việc của vị Kế vị Thánh Phêrô chính là mối quan hệ với Trung Quốc. Đây không chỉ là một bài toán về ngoại giao tôn giáo, mà còn là một thách thức sâu sắc về mục vụ, giáo luật và lương tâm, đòi hỏi sự cân bằng tinh tế giữa việc bảo vệ đức tin và đối thoại với một trong những cường quốc quyền lực nhất thế giới.
Thỏa thuận Vatican – Trung Quốc: Một bước đi đầy tranh cãi
Năm 2018 đánh dấu một cột mốc quan trọng trong quan hệ giữa Tòa Thánh và Trung Quốc với việc ký kết một thỏa thuận tạm thời, được gia hạn vào các năm 2022 và gần đây nhất là 2024. Mặc dù nội dung chi tiết của thỏa thuận này chưa bao giờ được công khai hoàn toàn, nhưng theo các nguồn tin từ Vatican, thỏa thuận cho phép chính phủ Trung Quốc đề cử các ứng viên giám mục, trong khi Tòa Thánh giữ quyền phê chuẩn cuối cùng. Cơ chế này được thiết kế nhằm dung hòa vai trò lãnh đạo tinh thần tối cao của Giáo hoàng với thực tế chính trị phức tạp tại Trung Quốc, nơi chính quyền kiểm soát chặt chẽ mọi hoạt động tôn giáo.
Tuy nhiên, thỏa thuận này ngay từ đầu đã vấp phải nhiều ý kiến trái chiều. Một số nhà quan sát đánh giá đây là một nỗ lực ngoại giao mang tính thực dụng, mở ra cánh cửa đối thoại với Bắc Kinh sau nhiều thập kỷ căng thẳng. Đức Hồng y Pietro Parolin, Quốc vụ khanh Tòa Thánh và kiến trúc sư chính của thỏa thuận, từng mô tả đây là “một bước tiến nhỏ nhưng có giá trị mục vụ,” với hy vọng rằng nó sẽ tạo điều kiện để Giáo hội Công giáo hoạt động ổn định hơn tại Trung Quốc. Tuy nhiên, kết quả thực tế lại không như kỳ vọng. Trong hơn sáu năm kể từ khi thỏa thuận được ký kết, chỉ một số lượng hạn chế các giám mục được bổ nhiệm theo cơ chế này, trong khi Bắc Kinh vẫn tiếp tục thực hiện các vụ bổ nhiệm đơn phương, gây ra sự bối rối và bất mãn trong nội bộ Giáo hội.
Những vụ bổ nhiệm giám mục không được Tòa Thánh chấp thuận đã đặt Vatican vào tình thế khó xử. Một mặt, Tòa Thánh phải duy trì đối thoại để bảo vệ sự hiện diện của Giáo hội tại Trung Quốc; mặt khác, những động thái này làm dấy lên câu hỏi về mức độ ảnh hưởng thực sự của Vatican trong việc đảm bảo quyền tự do tôn giáo cho các tín hữu Trung Quốc. Nhiều ý kiến cho rằng thỏa thuận này, dù mang tính bước ngoặt, vẫn chưa mang lại những thay đổi đáng kể để cải thiện tình hình thực tế của cộng đồng Công giáo tại quốc gia này.
Một Giáo hội bị chia cắt: “Yêu nước” và “Hầm trú”
Ước tính có khoảng 12 triệu tín hữu Công giáo tại Trung Quốc, nhưng cộng đồng này từ lâu đã bị chia rẽ thành hai thực thể riêng biệt: Giáo hội “yêu nước” do chính phủ kiểm soát và Giáo hội “hầm trú” trung thành tuyệt đối với Tòa Thánh. Giáo hội “yêu nước,” được điều hành bởi Hiệp hội Công giáo Yêu nước Trung Quốc, hoạt động dưới sự giám sát chặt chẽ của chính quyền và thường được xem là công cụ để Bắc Kinh kiểm soát các hoạt động tôn giáo. Trong khi đó, Giáo hội “hầm trú” – những người từ chối gia nhập hệ thống do nhà nước kiểm soát – phải hoạt động trong bí mật, đối mặt với sự đàn áp, sách nhiễu và thậm chí là bắt bớ từ chính quyền.
Tình trạng chia rẽ này không chỉ là vấn đề tổ chức, mà còn là một vết thương sâu sắc trong lòng Giáo hội Trung Quốc. Các linh mục, giám mục và tín hữu thuộc Giáo hội hầm trú thường phải đối mặt với những rủi ro nghiêm trọng, bao gồm giám sát liên tục, giam cầm và đôi khi là biến mất không dấu vết. Nhiều câu chuyện đau lòng đã được ghi nhận, chẳng hạn như các giám mục bị bắt giữ và buộc phải tham gia các nghi thức của Giáo hội “yêu nước” để chứng minh lòng trung thành với nhà nước. Trong khi đó, các tín hữu hầm trú phải tổ chức các thánh lễ trong bí mật, thường ở những địa điểm không cố định để tránh sự phát hiện của chính quyền.
Đức Giáo hoàng Phanxicô từng nhấn mạnh trong Tông huấn Evangelii Gaudium rằng: “Không có tự do tôn giáo thật sự nếu người tín hữu không thể sống đức tin cách công khai” (#255). Lời khẳng định này dường như vang vọng mạnh mẽ trong bối cảnh Trung Quốc, nơi các tín hữu Công giáo phải đối mặt với những hạn chế nghiêm trọng trong việc thực hành đức tin. Tuy nhiên, thực tế khắc nghiệt tại Trung Quốc đặt Vatican vào một tình thế tiến thoái lưỡng nan: làm thế nào để bảo vệ những người trung thành với Roma mà không làm leo thang căng thẳng với Bắc Kinh?
Tranh cãi trong nội bộ Giáo hội
Thỏa thuận Vatican – Trung Quốc đã làm dấy lên những tranh cãi gay gắt trong lòng Giáo hội, không chỉ giữa các nhà lãnh đạo mà còn trong cộng đồng tín hữu. Một trong những tiếng nói phản đối mạnh mẽ nhất là Đức Hồng y Joseph Zen, nguyên Giám mục Hồng Kông, người đã không ngần ngại gọi thỏa thuận này là “một hành động phản bội các chứng nhân đức tin.” Với kinh nghiệm mục vụ lâu năm tại Hồng Kông và sự hiểu biết sâu sắc về tình hình Trung Quốc, Đức Hồng y Zen cho rằng việc Vatican nhượng bộ Bắc Kinh trong việc bổ nhiệm giám mục có nguy cơ làm suy yếu tính chính thống của Giáo hội và bỏ rơi những người đã hy sinh cả cuộc đời để trung thành với Tòa Thánh.
Năm 2022, việc Đức Hồng y Zen bị bắt giữ bởi chính quyền Hồng Kông đã làm dấy lên làn sóng phẫn nộ trong cộng đồng Công giáo quốc tế. Vụ bắt giữ này được xem là một dấu hiệu rõ ràng cho thấy chính quyền Trung Quốc không ngần ngại sử dụng các biện pháp mạnh tay để kiểm soát Giáo hội, bất chấp những nỗ lực ngoại giao của Vatican. Đối với nhiều tín hữu hầm trú, sự kiện này càng củng cố niềm tin rằng thỏa thuận với Bắc Kinh không mang lại sự bảo vệ thực sự cho những người Công giáo trung thành.
Trong khi đó, một số giáo dân và linh mục thuộc Giáo hội hầm trú bày tỏ sự thất vọng với Vatican, cho rằng Tòa Thánh dường như đang ưu tiên các mục tiêu ngoại giao hơn là đồng hành với những người đang chịu đau khổ. “Chúng tôi cảm thấy như bị bỏ rơi,” một linh mục hầm trú giấu tên chia sẻ trong một cuộc phỏng vấn với một hãng tin Công giáo. “Chúng tôi đã hy sinh tất cả để trung thành với Đức Giáo hoàng, nhưng giờ đây dường như Vatican đang thỏa hiệp với những người đàn áp chúng tôi.”
Tuy nhiên, giới ngoại giao Tòa Thánh, dẫn đầu là Đức Hồng y Parolin, lập luận rằng đối thoại là “con đường duy nhất còn lại” để duy trì sự hiện diện của Giáo hội Công giáo tại Trung Quốc. Họ cho rằng, trong bối cảnh chính quyền Bắc Kinh ngày càng siết chặt kiểm soát, việc duy trì một kênh liên lạc với chính phủ là cần thiết để bảo vệ các tín hữu và đảm bảo rằng Giáo hội có thể tiếp tục tồn tại, dù trong những điều kiện hạn chế.
Lựa chọn khó khăn cho vị Tân Giáo hoàng
Vị Giáo hoàng kế nhiệm Đức Phanxicô sẽ phải đối mặt với một trong những quyết định khó khăn nhất trong triều đại của mình: liệu có nên tiếp tục chính sách ngoại giao thận trọng với Trung Quốc, hay khẳng định một lập trường mạnh mẽ hơn về tự do tôn giáo, ngay cả khi điều đó có thể làm sụp đổ những tiến bộ mong manh trong quan hệ song phương.
Một số nhà phân tích cho rằng Trung Quốc sẽ là “phép thử tối hậu” để xác định liệu Tân Giáo hoàng sẽ là một nhà lãnh đạo thiên về chính trị hay một mục tử ưu tiên sứ mạng thiêng liêng. Nếu chọn con đường ngoại giao, vị Giáo hoàng mới có thể tiếp tục thương lượng với Bắc Kinh, tìm cách cải thiện các điều khoản của thỏa thuận hiện tại và thúc đẩy việc bổ nhiệm thêm các giám mục được cả hai bên chấp thuận. Tuy nhiên, điều này có nguy cơ làm gia tăng sự bất mãn trong nội bộ Giáo hội, đặc biệt là từ những người hầm trú và các tiếng nói bảo thủ như Đức Hồng y Zen.
Ngược lại, nếu Tân Giáo hoàng chọn lên tiếng mạnh mẽ về các vi phạm tự do tôn giáo tại Trung Quốc, điều này có thể truyền cảm hứng cho các tín hữu hầm trú và củng cố lập trường của Giáo hội về nhân quyền. Tuy nhiên, một lập trường cứng rắn có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng, bao gồm việc chính quyền Trung Quốc gia tăng đàn áp Giáo hội hầm trú, cắt đứt đối thoại với Vatican, và thậm chí đe dọa sự tồn tại của cộng đồng Công giáo tại quốc gia này.
Dù lựa chọn nào được đưa ra, mối quan hệ với Trung Quốc sẽ tiếp tục là một “vết cắt âm ỉ” trong thân thể Giáo hội. Nó vừa là một cơ hội để mở rộng sứ mạng truyền giáo tại một quốc gia đông dân nhất thế giới, vừa là một thách thức sâu sắc đối với lương tâm mục tử của vị Tân Giáo hoàng.
Vấn đề không chỉ là tôn giáo
Quan hệ giữa Vatican và Trung Quốc không chỉ dừng lại ở khía cạnh tôn giáo, mà còn bị chi phối bởi những yếu tố địa chính trị phức tạp. Hiện tại, Tòa Thánh là một trong 12 quốc gia trên thế giới vẫn duy trì quan hệ ngoại giao chính thức với Đài Loan, một điều mà Bắc Kinh xem là thách thức trực tiếp đến nguyên tắc “Một Trung Quốc.” Việc Vatican có thể chuyển đổi quan hệ ngoại giao từ Đài Loan sang Trung Quốc đại lục là một khả năng đã được thảo luận trong nhiều năm, nhưng bất kỳ động thái nào trong hướng này đều sẽ mang lại những hệ quả sâu rộng, không chỉ về mặt chính trị mà còn về sứ mạng truyền giáo của Giáo hội tại châu Á.
Nếu Vatican quyết định thiết lập quan hệ ngoại giao với Bắc Kinh, điều này có thể mở ra cơ hội để Giáo hội hoạt động công khai hơn tại Trung Quốc. Tuy nhiên, nó cũng có nguy cơ làm tổn hại đến mối quan hệ với Đài Loan, nơi Giáo hội Công giáo dù nhỏ nhưng đã hoạt động tự do và đóng góp đáng kể vào các hoạt động xã hội và giáo dục. Hơn nữa, một động thái như vậy có thể bị các quốc gia phương Tây, đặc biệt là Hoa Kỳ, xem là một sự nhượng bộ đối với Bắc Kinh, làm phức tạp thêm vị thế của Vatican trên trường quốc tế.
Ngoài ra, sự im lặng của Vatican trước các báo cáo về vi phạm nhân quyền tại Trung Quốc, chẳng hạn như đàn áp người Duy Ngô Nhĩ ở Tân Cương hay các phong trào dân chủ ở Hồng Kông, cũng đã gây ra tranh cãi. Tuyên ngôn Dignitatis Humanae của Công đồng Vatican II khẳng định rõ ràng rằng “con người có quyền tự do tôn giáo thực sự” (#2), nhưng thái độ dè dặt của Vatican trong việc lên án các hành vi này đã khiến nhiều tổ chức nhân quyền chỉ trích Tòa Thánh vì thiếu sự đồng hành với những người đang chịu đau khổ. Một số ý kiến cho rằng Vatican đang đặt lợi ích ngoại giao lên trên các nguyên tắc đạo đức, một cáo buộc khiến Tòa Thánh phải đối mặt với áp lực ngày càng lớn từ cả bên trong lẫn bên ngoài Giáo hội.
Một thách thức mang tầm lịch sử
Quan hệ với Trung Quốc không chỉ là một vấn đề của hiện tại, mà còn mang ý nghĩa lịch sử đối với tương lai của Giáo hội Công giáo. Với dân số hơn 1,4 tỷ người, Trung Quốc đại diện cho một cánh đồng truyền giáo rộng lớn, nơi Giáo hội có thể mang Tin Mừng đến với hàng triệu người. Tuy nhiên, để thực hiện sứ mạng này, Giáo hội phải vượt qua những rào cản chính trị, văn hóa và pháp lý gần như không thể vượt qua trong bối cảnh hiện nay.
Vị Tân Giáo hoàng sẽ cần đến sự khôn ngoan, lòng can đảm và sự phân định thiêng liêng sâu sắc để định hướng con đường phía trước. Liệu ngài sẽ chọn tiếp tục con đường đối thoại đầy khó khăn, hay sẽ đứng lên như một tiếng nói tiên tri để bảo vệ những người bị áp bức? Câu trả lời không chỉ ảnh hưởng đến Giáo hội tại Trung Quốc, mà còn định hình di sản của triều đại Giáo hoàng trong một thế giới đang thay đổi nhanh chóng.
Trong khi chờ đợi Mật nghị Hồng y và sự xuất hiện của vị Tân Giáo hoàng, cộng đồng Công giáo toàn cầu được mời gọi cầu nguyện để Chúa Thánh Thần soi sáng, giúp Giáo hội tìm ra con đường vừa trung thành với Tin Mừng, vừa đáp ứng được những thách thức của thời đại. Quan hệ với Trung Quốc, với tất cả sự phức tạp và đau đớn của nó, sẽ tiếp tục là một bài kiểm tra khắc nghiệt về khả năng lãnh đạo, lòng trắc ẩn và sự kiên trì của Giáo hội Công giáo.
