PHẦN MỘ ÔNG BÀ HUYỆN SỸ – DI SẢN LỊCH SỬ NHÀ THỜ CHỢ ĐŨI
Nhà thờ Huyện Sỹ, hay còn gọi là Nhà thờ Thánh Philipphê Tông đồ, tọa lạc tại số 1 đường Tôn Thất Tùng, quận 1, TP. Hồ Chí Minh, không chỉ là một công trình kiến trúc Công giáo cổ kính hơn 120 năm tuổi mà còn là nơi lưu giữ một di sản độc đáo: phần mộ của ông bà Lê Phát Đạt (Huyện Sỹ) và bà Huỳnh Thị Tài. Nằm trang nghiêm sau cung thánh, khu vực mộ phần của hai vị đại phú hộ lừng danh Nam Kỳ không chỉ là nơi an nghỉ mà còn là biểu tượng của sự cống hiến, đức tin và nghệ thuật điêu khắc tinh xảo, thu hút bao du khách và tín hữu đến chiêm bái.
Lê Phát Đạt, được dân gian gọi là Huyện Sỹ, là một trong “tứ đại phú hộ” nổi tiếng của Sài Gòn cuối thế kỷ XIX, với câu nói quen thuộc: “Nhất Sỹ, nhì Phương, tam Xường, tứ Định”. Sinh năm 1841 tại Cầu Kho, Sài Gòn, nhưng gốc ở Tân An, Long An, ông được các tu sĩ Pháp đưa đi du học tại Malaysia từ nhỏ, học các ngôn ngữ như Latinh, Pháp, Hán và Quốc ngữ. Sau khi trở về, ông làm thông ngôn cho chính phủ Pháp và nhanh chóng xây dựng gia sản khổng lồ, trở thành biểu tượng của sự giàu có và quyền lực. Người ta đồn rằng, tài sản của Huyện Sỹ thậm chí còn vượt xa vua Bảo Đại, và của hồi môn của cháu ngoại ông – Nam Phương Hoàng Hậu – khi cưới vua lên tới 20.000 lượng vàng.
Cùng với người vợ tài đức Huỳnh Thị Tài (1845–1920), ông bà Huyện Sỹ đã dành một phần lớn gia tài để xây dựng các công trình tôn giáo, trong đó nổi bật nhất là Nhà thờ Chợ Đũi. Năm 1900, khi nhà thờ ngói cũ của họ đạo Chợ Đũi bị hư hỏng nặng, ông bà hiến đất và 1/7 gia sản – ước tính hơn 30.000 đồng bạc Đông Dương, một số tiền khổng lồ thời bấy giờ – để xây dựng nhà thờ mới theo thiết kế của linh mục Bouttier. Công trình khởi công năm 1902 và hoàn thành năm 1905, mang phong cách tân Gothic với mặt tiền ốp đá granit Biên Hòa hiếm có.
Tuy nhiên, Huyện Sỹ qua đời năm 1900, trước khi nhà thờ hoàn thành. Bà Huỳnh Thị Tài tiếp tục quản lý gia đình và nuôi dạy các con thành tài, đồng thời hoàn tất tâm nguyện của chồng. Năm 1920, sau khi bà qua đời, thi hài của hai ông bà được an táng tại gian chái sau cung thánh của nhà thờ, tạo nên một khu mộ phần độc đáo, vừa linh thiêng vừa mang giá trị nghệ thuật cao.
Bước vào gian chái sau cung thánh, du khách không khỏi choáng ngợp trước vẻ đẹp trang nghiêm và tinh tế của khu mộ phần ông bà Huyện Sỹ. Khu vực này được thiết kế hài hòa với tổng thể kiến trúc nhà thờ, với mái vòm chạm khắc hoa văn và các phù điêu mô tả cuộc khổ nạn của Chúa Giêsu, tạo nên không gian vừa tôn nghiêm vừa nghệ thuật.
Bên trái là phần mộ của ông Lê Phát Đạt. Trên cột đá phía trước, một bức tượng bán thân bằng thạch cao khắc họa chân dung ông với nét mặt uy nghiêm, phía dưới ghi rõ tên “Philippe Lê Phát Đạt 1841–1900”. Phía sau là ngôi mộ bằng đá cẩm thạch trắng, được trang trí hoa văn tinh xảo. Nổi bật nhất là bức tượng toàn thân ông Huyện Sỹ, cũng bằng đá cẩm thạch, kích thước bằng người thật, trong tư thế nằm quay mặt về cung thánh. Tượng khắc họa ông đội khăn đóng, mặc áo dài gấm với hoa văn cầu kỳ, hai tay đan trước ngực, chân đi giày. Đầu ông dựa trên hai chiếc gối đá được chạm khắc tỉ mỉ, toát lên sự trang trọng và tôn kính. Các chi tiết như nếp gấp áo, đường lượn đế giày, hay hoa văn trên áo đều được điêu khắc mềm mại, sống động, thể hiện trình độ nghệ thuật điêu khắc đỉnh cao của thời kỳ đó.
Đối diện bên phải là phần mộ của bà Huỳnh Thị Tài, với tượng bán thân bằng thạch cao ghi “Agnes Huỳnh Thị Tài 1845–1920”. Tương tự, ngôi mộ của bà cũng bằng đá cẩm thạch với hoa văn giống hệt mộ ông, tạo sự đối xứng hài hòa. Tượng toàn thân bà Huỳnh Thị Tài khắc họa bà với mái tóc búi cao, mặc áo dài gấm, hai tay đặt trước ngực, chân mang hài thêu. Tư thế nằm dựa trên hai chiếc gối đá và các chi tiết trang phục được chạm khắc tinh tế, mềm mại, tôn lên vẻ đẹp nết na và đức hạnh của một người phụ nữ thời phong kiến.
Phía trong cùng, hai bức tượng bán thân bằng thạch cao của con trai và con dâu ông bà – Gioan Baotixita Lê Phát Thanh (1864–1948) và Anna Đỗ Thị Thao (1865–1922) – được đặt đối diện nhau. Sự hiện diện của hai bức tượng này không chỉ thể hiện lòng hiếu thảo mà còn ghi dấu đóng góp của họ: cặp đôi đã dâng cúng hai trong số bốn quả chuông đồng của nhà thờ, được đúc tại hãng Robécourt, Pháp, năm 1904. Hai quả chuông lớn có đường kính 1,05–1,20m, còn hai quả chuông nhỏ đường kính 0,95m, tất cả vẫn vang vọng trong tháp chuông cao 57m của nhà thờ cho đến ngày nay.
Giữa hai ngôi mộ là một đài thờ với cụm tượng mô tả phút lâm chung của Chúa Giêsu, như một lời nhắc nhở về sự hy sinh và đức tin. Toàn bộ khu mộ phần không chỉ là nơi an nghỉ mà còn là biểu tượng của lòng sùng đạo và sự cống hiến của gia đình Huyện Sỹ cho Giáo hội. Các tác phẩm điêu khắc đá cẩm thạch tại đây được đánh giá là tinh xảo bậc nhất Sài Gòn xưa, với từng chi tiết nhỏ như nếp áo, hoa văn, hay đường nét khuôn mặt đều đạt đến độ hoàn mỹ. Mái vòm phía trên, với các hoa văn và phù điêu, càng làm tăng thêm vẻ đẹp nghệ thuật, khiến khu vực này trở thành một kiệt tác hiếm có trong các nhà thờ Việt Nam.
Phần mộ ông bà Huyện Sỹ không chỉ là một di tích lịch sử mà còn là minh chứng cho cuộc đời và đức tin của hai con người đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử Sài Gòn. Sự giàu có của họ không chỉ nằm ở vật chất mà còn ở cách họ sử dụng gia sản để xây dựng các công trình tôn giáo, giáo dục con cái thành tài, và đóng góp cho cộng đồng. Các con của ông bà, như Lê Phát An (được vua Bảo Đại phong tước An Định Vương) hay Lê Phát Thanh (người xây nhà thờ Hạnh Thông Tây), đều tiếp nối truyền thống này, trở thành những đại điền chủ và nhân vật có ảnh hưởng ở Nam Kỳ.
Ngày nay, khu mộ phần ông bà Huyện Sỹ là một điểm nhấn thu hút du khách và tín hữu đến Nhà thờ Chợ Đũi. Không chỉ chiêm ngưỡng vẻ đẹp kiến trúc tân Gothic của nhà thờ, họ còn bị cuốn hút bởi câu chuyện về một gia đình Công giáo mẫu mực, giàu có nhưng không xa hoa, hào phóng nhưng đầy ý nghĩa. Hàng năm, vào ngày 11 tháng 2, khi giáo xứ tổ chức thánh lễ tại núi Đức Mẹ Lộ Đức trong khuôn viên nhà thờ, không khí linh thiêng càng làm nổi bật giá trị tâm linh của nơi này.
Phần mộ ông bà Huyện Sỹ tại Nhà thờ Chợ Đũi không chỉ là nơi an nghỉ của hai vị đại phú hộ mà còn là một di sản văn hóa, lịch sử và tâm linh quý giá của Sài Gòn. Với những bức tượng đá cẩm thạch tinh xảo, khu mộ phần kể lại câu chuyện về đức tin, sự cống hiến và tài năng nghệ thuật của một thời kỳ đã qua. Đến đây, du khách không chỉ cảm nhận được sự linh thiêng mà còn được chạm vào một phần lịch sử sống động của “Hòn ngọc Viễn Đông”. Nhà thờ Huyện Sỹ và khu mộ phần của ông bà mãi mãi là một điểm đến không thể bỏ qua, nơi quá khứ và hiện tại giao thoa, nơi lòng sùng kính và nghệ thuật hòa quyện.
Lm. Anmai, CSsR
