Lễ bỏ mả Pơ Thi – Văn hóa bản địa đặc sắc đồng bào Jrai
Lễ bỏ mả Pơ Thi – Văn hóa bản địa đặc sắc đồng bào Jrai
Lễ bỏ mả Pơ Thi theo tiếng đồng bào Bahnar gọi là Tuk bơ xat, đồng bào Jrai gọi là Pơ Thi có nghĩa là bỏ mả. Lễ bỏ mả là lễ hội lớn nhất tâm linh của đồng bào Jrai.8 phút
Lễ bỏ mả Pơ Thi là nghi lễ quan trọng của đồng bào Jrai để giải phóng cho người sống khỏi mọi ràng buộc với người chết. Sau nghi lễ này, người chết sẽ thực sự về với xứ sở của các thần.
Lễ bỏ mả Pơ Thi. Ảnh sưu tầm.
Vì sao lại có lễ bỏ mả Pơ Thi?
Pơ Thi là lễ hội lớn trong các nghi lễ vòng đời của các sắc tộc Tây Nguyên nói chung và đồng bào Jrai nói riêng. Người đồng bào Tây Nguyên quan niệm khi chết, cái đích của các hồn ma (Atâu) là cõi mang lung. Đó là cõi vĩnh hằng tự do vui vẻ chờ đợi mọi người.
Thời gian đầu khi một người vừa qua đời, bao nhiêu tình cảm vấn vương níu kéo, hồn ma chưa nỡ bỏ người thân đang sống mà đi được. Khoảng 1 năm kể từ khi an táng, chiều nào cũng có người thân (thường là phụ nữ) ra nhà mồ quét dọn, chăm sóc, khóc kể cho người chết nghe, rồi cho hồn ma ăn uống đều đặn.
Sau đó, việc này thưa dần, đến khi gia chủ tích trữ đủ lúa gạo, rượu ghè, trâu, bò, heo, gà… thì làng làm lễ bỏ mả Pơ Thi. Đó là lần tiễn biệt vĩnh viễn người đã khuất.
le bo ma po thi van hoa ban dia dac sac dong bao jrai gia lai 04
Lễ diễn ra như thế nào?
Công việc đầu tiên trong lễ bỏ mả Pơ Thi là dỡ nhà mồ ra làm lại. Người ta lên rừng chặt gỗ, chặt tre. Nghệ nhân thì tạo tác các bức tượng mồ một cách ngẫu thức, độc bản. Nhà mồ được làm xong, xung quanh được rào bằng tre gỗ và dựng xen kẽ các bức tượng mồ.
Phía ngoài, dựng các lán lá che sương che nắng tạm, để ngủ nghỉ qua đêm. Chủ nhà dựng một ngôi lán lát sàn, thấp nhưng dài, thuận tiện cho việc chia phần, ngồi uống rượu cần giữa ngày nắng đêm sương.
le bo ma po thi van hoa ban dia dac sac dong bao jrai gia lai 09
Tiếp đến trong lễ bỏ mả là một đêm hội cồng chiêng. Nghe tiếng cồng chiêng, bà con các làng lân cận kéo nhau đến.
Xưa người Tây Nguyên yêu nhau quý nhau thì giao ước có việc, mọi người biết tin cứ thế tự nguyện đến, không chờ mời mọc, không ghi chép trả nghĩa… Có những lễ bỏ mả Pơ Thi với hàng mấy trăm người tham dự là thế.
Người các làng đến dự đều mang theo lễ vật, không gây bị động, khó khăn cho gia chủ. Thường thì họ cắp theo con heo nhỏ hay con gà, gùi theo gạo, ghè rượu cần…
Đêm đầu, chủ nhà đã chuẩn bị sẵn một ít thức ăn và rượu ghè để người tham dự ăn uống, đánh cồng chiêng, múa xoang trong đêm. Tầm 3 giờ sáng, mọi người lục tục đập heo, giết bò để làm đồ hiến tế, đồ ăn đồ uống cho ngày sau. Thường một lễ bỏ mả Pơ Thi kéo dài 3 – 4 ngày đêm.
le bo ma po thi van hoa ban dia dac sac dong bao jrai gia lai 07
Những lễ bỏ mả Pơ Thi – Đồng bào Jrai xưa
Những Pơ Thi xưa vì vậy phải giết hàng chục con trâu, bò, hàng trăm con heo, hàng trăm ghè rượu, ăn uống thâu ngày thâu đêm. Đó là ngày vui của không chỉ một nhà mà cả làng, không chỉ một làng mà là nhiều làng trong chu vi hàng chục cây số núi rừng!
Thường Pơ Thi được tổ chức vào những mùa trăng. Trên trời trăng sáng huyền ảo mông lung. Những đống lửa bập bùng mờ tỏ.
Đêm càng khuya, tiếng cồng chiêng càng thôi thúc vang xa đến tận cùng rừng núi. Những vòng xoang thêm xao xuyến. Những cang rượu cần ngả nghiêng.
le bo ma po thi van hoa ban dia dac sac dong bao jrai gia lai 19
Trong một đêm Pơ Thi mơ ảo như thế ở ngoại ô Pleiku, chúng tôi cùng nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo bộ hành nửa tỉnh nửa say tưởng chừng không hồi kết. Và bài thơ “Đêm cộng cảm” của anh ra đời:
MÚA HÁT VỚI MA ĐÊM NAY
ĂN UỐNG VỚI MA ĐÊM NAY
NGỦ VỚI MA ĐÊM NAY
NGÀY MAI VĨNH VIỄN CHIA TAY.
Bây giờ, lễ bỏ mả Pơ Thi có quy mô nhỏ hơn. Nhưng tiếng cồng chiêng mùa ning nơng ngày nào vẫn lấp láy mãi trong ký ức.
Nghi lễ linh thiên của người Jrai
ĐỒNG BÀO JRAI QUAN NIỆM, MỘT NGƯỜI TRONG LÀNG KHI QUA ĐỜI SẼ ĐƯỢC CHÔN TRONG NGÔI MỘ TẠM. HẰNG NGÀY, NGƯỜI THÂN TRONG GIA ĐÌNH ĐẾN CHO NGƯỜI CHẾT “ĂN UỐNG” QUA CHIẾC ỐNG CẮM SÂU XUỐNG MỘ.
Họ tin rằng, khi chưa làm lễ bỏ mả cho người thân, thì dù đã chết, người thân vẫn còn lai vãng đâu đây, cũng cần ăn uống và về nhà giúp đỡ gia đình. Họ chỉ thực sự sang thế giới bên kia khi được làm lễ bỏ mả.
le bo ma po thi van hoa ban dia dac sac dong bao jrai gia lai 17
Để chuẩn bị chia tay người chết trong lễ bỏ mả, người dân thường vào rừng lấy gỗ, tre, mây, song, cỏ tranh mang về dựng các phần của nhà mồ.
Sau đó, người sống sẽ mang tài sản được phân chia tại nhà ra nhà mồ chôn cùng, bao gồm những đồ vật quý như chiêng, choé, vòng cườm, lục lạc đến các vũ khí, công cụ sản xuất như kiếm, cuốc…
Và các vật dụng trong đời sống sinh hoạt thường ngày như nồi, tô, chén bát. Số của cải này tùy thuộc vào sự giàu nghèo của mỗi gia đình mà người chết được chia khác nhau.
Ngoài những đồ vật dùng hàng ngày mà người sống mang đến mồ, có một thứ đặc biệt người sống làm cho người chết những bức tượng gỗ cắm xung quanh nhà mồ.
Người chết già thì tạc hình người ngồi chống cằm ngụ ý già yếu, hay ngồi hút thuốc hàm ý suy tư, còn trẻ em thì tạc hai đứa bé ôm nhau đùa giỡn.
Tại một số vùng, đồng bào Jrai tạc tượng nam nữ giao hoan, mang ý nghĩa phồn thực, khát vọng về sự sinh sôi nảy nở. Điều đó như một sự tất yếu của tạo hóa, có sự sống và có cái chết.
Làm nhà mồ là công việc của đàn ông. Phụ nữ chỉ tham gia phục vụ cơm nước cho những người làm nhà mồ. Công việc làm nhà mồ được tiến hành ngay tại khu nghĩa địa.
Thường thì đồng bào Jrai chuẩn bị cả tuần, đôi khi kéo dài cả tháng mới xong nhà mồ. Người dân trong bản sẽ cùng giúp đỡ gia chủ dựng nhà mồ.
Sau 1 – 3 năm thì gia chủ làm lễ bỏ mả Pơ Thi. Nhà nào nghèo thì thường chỉ “nuôi ma” 1 năm là tiến hành lễ bỏ mả, nhà giàu hơn thì có thể kéo dài đến 3 năm. Bởi đây là nghi lễ lớn và tốn kém nên các gia đình cần có sự chuẩn bị kỹ càng.
le bo ma po thi van hoa ban dia dac sac dong bao jrai gia lai 20
Lễ bỏ mả Pơ Thi là nét văn hóa bản địa đặc sắc
Trải qua nhiều biến thiên trong lịch sử nhưng đồng bào Jrai vẫn giữ được sắc thái văn hóa riêng của mình, làm nên sự đa dạng trong một thể thống nhất của bản sắc văn hóa Việt Nam.
Sau khi cúng xong người thân của gia đình vào nhà mồ khóc than lần cuối cùng với người chết. Lễ bỏ mả thường diễn ra trong 3 ngày. Đêm nào người nhà cũng ra nhà mồ để thức canh. Đến đêm cuối cùng, lễ bỏ mả trở thành một cuộc trình diễn lớn quanh nhà mồ.
Sau khi già làng làm lễ cúng xong, tiếng cồng chiêng, tiếng trống nổi lên tiễn đưa người chết đi về thế giới bên kia.
le bo ma po thi van hoa ban dia dac sac dong bao jrai gia lai 21
Đoàn đưa tiễn gồm những người đánh khiên và đánh trống, người đánh cồng chiêng, người đeo mặt nạ, người trình diễn những con rối, phụ nữ thì múa vòng quanh nhà mồ theo tiếng nhạc. Trang phục của những người tham gia đều rất trang nghiêm và sặc sỡ.
Lúc này, mọi người tổ chức ăn cỗ linh đình, tấu cồng chiêng, cùng nắm tay nhau múa vũ điệu truyền thống. Bởi đây là ngày lễ lớn nên các chàng trai, cô gái cũng có cơ hội tìm kiếm bạn đời của mình.
Như vậy, có thể nói lễ bỏ mả là một lễ hội không chỉ mang tính nghệ thuật cao mà còn đầy chất nhân văn, đề cao tình cảm gia đình, tình nghĩa cộng đồng, hội tụ các giá trị tâm linh trong đời sống.
st
