BÀI HỌC LỚN NHẤT KHÔNG PHẢI LÀ HẬN THÙ. MÀ LÀ HỌC CÁCH LẮNG NGHE, TRÂN TRỌNG VÀ GIỮ LẤY NHAU – KHI CÒN CÓ THỂ.
Những vết sẹo và bài học của cuộc đời
Cuộc đời mỗi người là một cuốn sách được viết nên bởi vô vàn những trải nghiệm, những niềm vui, nỗi buồn, những cuộc gặp gỡ và cả những lần chia ly. Trong hành trình ấy, không ai có thể tránh khỏi những tổn thương, những vết cắt sâu sắc do lời nói, hành động, hay sự phản bội gây ra. Khi bị tổn thương, phản ứng tự nhiên và bản năng nhất của con người thường là tức giận, là oán trách, và rồi nảy mầm thành hận thù. Hận thù giống như một ngọn lửa hoang, nó cho ta cảm giác có sức mạnh trong chốc lát, cảm giác rằng mình đang đòi lại công lý bằng cách trừng phạt kẻ khác trong tâm tưởng. Ta ôm giữ nó, nuôi dưỡng nó, tin rằng đó là bài học thích đáng mà cuộc đời và kẻ làm ta đau khổ phải nhận lấy.
Thế nhưng, qua bao thăng trầm, qua những đêm dài trăn trở và những giọt nước mắt lặng lẽ rơi, nhiều người trong chúng ta dần nhận ra một sự thật cay đắng: ngọn lửa hận thù không thiêu rụi kẻ thù, mà trước hết nó thiêu cháy chính tâm hồn ta. Nó gặm nhấm niềm vui, đầu độc những mối quan hệ trong sáng, và dựng nên những bức tường ngăn cách ta với thế giới. Và rồi, ta nhận ra bài học lớn nhất, bài học đắt giá và sâu sắc nhất mà cuộc đời muốn dạy, lại không nằm ở việc căm ghét một ai đó. Trái lại, nó nằm ở một con đường hoàn toàn khác, một con đường đòi hỏi sự can đảm, bao dung và trí tuệ lớn lao hơn nhiều. Đó là học cách lắng nghe để thấu hiểu, học cách trân trọng những gì mình đang có, và học cách can đảm giữ lấy những mối quan hệ ý nghĩa – khi thời gian vẫn còn cho phép.
Bài viết này sẽ là một cuộc hành trình đi sâu vào việc khám phá chân lý ấy. Chúng ta sẽ cùng nhau phá vỡ xiềng xích của sự hận thù, để rồi bước vào con đường của sự chữa lành, một con đường được thắp sáng bởi ánh sáng của sự thấu cảm, lòng biết ơn và tình yêu thương bền bỉ.
Trước khi tìm đến con đường của sự chữa lành, chúng ta cần phải hiểu rõ kẻ thù mà mình đang đối mặt. Hận thù là gì, và tại sao nó lại có sức mạnh ghê gớm đến vậy?
Bản chất của Hận thù: Liều thuốc độc tự mình uống
Hận thù không đơn thuần là sự tức giận. Tức giận có thể là một cảm xúc bộc phát, đến rồi đi. Hận thù là sự tức giận được nuôi dưỡng, được tưới tẩm mỗi ngày bằng những ký ức đau buồn, bằng sự oán trách và ý muốn trả thù. Nhà triết học Confucius từng nói: “Trước khi bắt đầu một hành trình trả thù, hãy đào hai cái mộ”. Một cho kẻ thù, và một cho chính mình. Câu nói này đã lột tả một cách trần trụi bản chất tự hủy hoại của hận thù.
Khi ta hận thù một ai đó, ta cho phép hình ảnh và hành động của họ ám ảnh tâm trí ta. Ta reo lại cuốn băng của sự tổn thương hết lần này đến lần khác, mỗi lần như vậy lại tự cứa thêm một nhát dao vào vết thương cũ. Người đã làm ta đau có thể đã quên đi, họ đang sống cuộc đời của họ, nhưng ta thì lại bị giam cầm trong quá khứ, trong nhà tù do chính ký ức và cảm xúc của mình tạo ra. Năng lượng lẽ ra phải dành cho việc yêu thương, sáng tạo và tận hưởng cuộc sống, thì lại bị tiêu hao vào việc duy trì ngọn lửa căm ghét. Kết quả là, ta trở nên cay nghiệt, mệt mỏi, mất niềm tin vào con người và cuộc sống. Hận thù không phải là sức mạnh, nó là gánh nặng khủng khiếp nhất mà một tâm hồn có thể mang.
Vòng lặp của hận thù: Từ cá nhân đến cộng đồng
Sự nguy hiểm của hận thù không chỉ dừng lại ở cấp độ cá nhân. Nó có tính lây lan như một dịch bệnh. Một người cha mang lòng căm thù sẽ dạy cho con cái mình cách căm thù. Một cộng đồng bị tổn thương và nuôi dưỡng lòng hận thù sẽ truyền lại di sản cay đắng đó cho thế hệ sau. Lịch sử nhân loại đã chứng kiến vô số cuộc chiến tranh, những cuộc diệt chủng tàn khốc bắt nguồn từ lòng hận thù giữa các dân tộc, các tôn giáo. Vòng lặp báo thù – trả thù cứ thế tiếp diễn, tạo ra những khổ đau không bao giờ chấm dứt.
Ví dụ kinh điển: Câu chuyện trong kiệt tác “Les Misérables” (Những người khốn khổ) của Victor Hugo là một minh chứng hùng hồn. Thanh tra Javert dành cả đời mình để truy đuổi Jean Valjean với một sự căm ghét và ám ảnh về công lý một cách máy móc. Sự hận thù đó đã biến ông thành một cỗ máy vô cảm, không thể nhìn thấy sự thay đổi và lòng tốt của Jean Valjean. Cuối cùng, khi được Jean Valjean tha mạng, thế giới quan cứng nhắc của Javert sụp đổ, và ông chọn cách tự kết liễu đời mình. Ngược lại, Jean Valjean, người có đủ mọi lý do để căm thù xã hội đã đối xử bất công với mình, lại chọn con đường tha thứ và yêu thương sau khi được giám mục Myriel cảm hóa. Chính sự lựa chọn từ bỏ hận thù đã giải thoát cho ông, biến ông từ một người tù khổ sai thành một vị thánh giữa đời thường.
Phá vỡ xiềng xích của hận thù không có nghĩa là lãng quên hay dung túng cho những điều sai trái. Nó có nghĩa là ta lựa chọn không để quá khứ đầu độc hiện tại và tương lai của mình. Đó là bước đi đầu tiên, bước đi can đảm nhất để mở ra cánh cửa cho bài học thật sự của cuộc đời.
Con đường của sự chữa lành – Ba ngọn đuốc soi lối
Khi ta quyết định buông bỏ gánh nặng của hận thù, ta cần một con đường mới, một kim chỉ nam để đi. Con đường đó được xây dựng trên ba nền tảng vững chắc: Lắng nghe, Trân trọng, và Giữ lấy nhau.
Lắng nghe: Chìa khóa mở cửa tâm hồn
Trong một thế giới ồn ào và vội vã, chúng ta thường “nghe” nhiều hơn là “lắng nghe”. Chúng ta nghe để trả lời, để phán xét, để áp đặt quan điểm của mình. Nhưng “lắng nghe” thực sự là một nghệ thuật, một hành động của sự khiêm tốn và yêu thương. Đó là khi ta tạm gác lại cái tôi của mình, gác lại những định kiến, để thực sự bước vào thế giới của người đối diện, để cảm nhận những gì họ đang cảm nhận, để hiểu những điều không được nói ra thành lời.
- Lắng nghe để chữa lành cho người khác: Khi một người đang đau khổ, điều họ cần nhất đôi khi không phải là lời khuyên, mà là một đôi tai biết lắng nghe. Sự hiện diện và lắng nghe chân thành của ta nói với họ rằng: “Bạn không đơn độc. Nỗi đau của bạn là có thật. Tôi ở đây với bạn”. Chỉ riêng điều đó thôi đã có sức mạnh xoa dịu và chữa lành vô cùng lớn lao.
- Lắng nghe để chữa lành cho chính mình: Khi có mâu thuẫn, thay vì khăng khăng cho rằng mình đúng, hãy thử lắng nghe câu chuyện từ phía người kia. Có thể ta sẽ nhận ra những hiểu lầm, những nỗi đau, những áp lực ẩn sau hành động của họ. Lắng nghe giúp ta nhìn thấy tính người trong “kẻ thù” của mình, và đó là bước đầu tiên để hóa giải sự căm ghét. Ta nhận ra rằng, đằng sau mỗi hành động gây tổn thương, thường là một tâm hồn cũng đang bị tổn thương theo một cách nào đó.
Ví dụ thực tế: Hai anh em trai giận nhau suốt nhiều năm vì nghĩ rằng người kia không quan tâm đến mình trong lúc khó khăn. Người anh thì trách: “Lúc tao cần mày nhất, mày ở đâu?”. Người em thì giận: “Anh chưa bao giờ coi em là người lớn, lúc nào cũng tự quyết định mọi thứ”. Mâu thuẫn lên đến đỉnh điểm và họ gần như từ mặt nhau. Cho đến một ngày, trong một cuộc họp gia đình, người mẹ đã yêu cầu cả hai ngồi xuống và mỗi người chỉ được nói khi người kia đã nói xong, và phải nhắc lại ý của người kia để chắc chắn mình đã hiểu đúng. Lần đầu tiên, họ thực sự “lắng nghe”. Người anh nghe được nỗi ấm ức của người em, cảm giác không được tôn trọng. Người em nghe được nỗi cô đơn và áp lực của người anh khi phải gồng gánh mọi thứ một mình. Giọt nước mắt đã rơi. Họ không cần nói lời xin lỗi, nhưng cái ôm sau đó đã hóa giải mọi hận thù được tích tụ trong nhiều năm. Họ đã học được cách lắng nghe.
Trân trọng: Nhìn thấy phép màu trong những điều bình dị
Hận thù khiến ta chỉ tập trung vào những điều tiêu cực, những thiếu sót, những lỗi lầm của người khác. Ngược lại, sự trân trọng là một lăng kính giúp ta nhìn thấy và biết ơn những điều tốt đẹp, dù là nhỏ bé nhất, ở những người xung quanh và trong cuộc sống.
- Trân trọng những người bên cạnh: Thay vì chỉ nhìn vào những lần họ làm ta bực mình, hãy tập trung vào những lần họ đã ở bên, đã giúp đỡ, đã mang lại nụ cười cho ta. Mỗi mối quan hệ đều có những lúc thăng trầm. Sự trân trọng giống như một “quỹ yêu thương”, ta gửi vào đó những kỷ niệm đẹp, những hành động tử tế. Khi sóng gió xảy ra, ta có thể rút từ quỹ đó ra sức mạnh để bao dung và vượt qua.
- Trân trọng khoảnh khắc hiện tại: Hận thù níu kéo ta về quá khứ. Sự trân trọng đưa ta về với hiện tại. Đó là trân trọng một bữa cơm gia đình ấm cúng, một buổi chiều đi dạo cùng người thương, một cuộc điện thoại hỏi thăm của người bạn cũ. Hạnh phúc không phải là đích đến ở tương lai, mà được dệt nên từ chính những khoảnh khắc bình dị mà ta biết trân trọng trong hiện tại.
Ví dụ thực tế: Một cặp vợ chồng già đã sống với nhau hơn 50 năm. Khi được hỏi bí quyết giữ gìn hạnh phúc, người vợ mỉm cười và nói: “Mỗi ngày, tôi đều cố gắng tìm ra một lý do để cảm ơn ông ấy. Có thể chỉ là việc ông ấy pha cho tôi một ly trà nóng buổi sáng, hay chỉ đơn giản là việc ông ấy vẫn ngồi đó, bên cạnh tôi. Tôi không coi đó là điều hiển nhiên. Tôi trân trọng nó”. Chính sự trân trọng những điều nhỏ nhặt hàng ngày đã nuôi dưỡng tình yêu của họ bền bỉ qua năm tháng, giúp họ vượt qua mọi khó khăn không thể tránh khỏi trong cuộc sống chung. Sự trân trọng biến những điều bình thường trở nên phi thường.
Giữ lấy nhau: Hành động của yêu thương giữa bão giông
Lắng nghe là để thấu hiểu. Trân trọng là để biết ơn. Và “giữ lấy nhau” là hành động cuối cùng, là sự cam kết không buông tay khi đối mặt với thử thách. Đây là phần khó khăn nhất, bởi nó đòi hỏi sự tha thứ và lòng dũng cảm.
- Giữ lấy nhau là chấp nhận sự không hoàn hảo: Không ai là hoàn hảo, kể cả bản thân ta. Mọi mối quan hệ đều sẽ có lúc phạm sai lầm. Giữ lấy nhau nghĩa là chấp nhận sự yếu đuối của đối phương, cho họ cơ hội để sửa sai, và cùng nhau vun đắp lại những gì đã rạn nứt. Nó không phải là sự nhu nhược, mà là sự trưởng thành trong tình yêu thương.
- Giữ lấy nhau là một lựa chọn có ý thức: Tình yêu không chỉ là cảm xúc, mà còn là một quyết định. Đó là quyết định ở lại, quyết định cùng nhau giải quyết vấn đề thay vì bỏ chạy khi gặp khó khăn. Trong một cuộc cãi vã, buông ra những lời cay đắng để rồi quay lưng bước đi thì dễ, nhưng lựa chọn im lặng một chút, hít thở thật sâu và nói: “Chúng ta đừng cãi nhau nữa. Anh/em/bạn quan trọng với tôi hơn là việc ai đúng ai sai” thì khó hơn vạn lần. Đó chính là hành động “giữ lấy nhau”.
Ví dụ thực tế: Hai người bạn thân cùng nhau khởi nghiệp và thất bại. Mất tiền, mất công sức, họ bắt đầu đổ lỗi cho nhau. Tình bạn 10 năm đứng trước bờ vực tan vỡ. Hận thù và thất vọng có thể đã chia rẽ họ mãi mãi. Nhưng một người đã quyết định hành động. Anh đến nhà người bạn kia, không phải để tranh cãi, mà để nói: “Tao xin lỗi vì phần lỗi của tao. Tiền bạc mất rồi có thể kiếm lại, nhưng tình bạn của chúng ta thì không. Tao không muốn mất mày”. Câu nói đó đã phá vỡ tảng băng im lặng. Họ đã ngồi lại, cùng nhìn nhận sai lầm, và quyết định làm lại từ đầu. Họ đã chọn “giữ lấy nhau” thay vì để hoàn cảnh và cái tôi đánh bại tình bạn của mình.
Cụm từ cuối cùng trong câu nói – “khi còn có thể” – chính là lời cảnh tỉnh sâu sắc nhất. Nó đặt tất cả những bài học trên vào một bối cảnh cấp bách và hữu hạn: thời gian.
Cuộc sống là vô thường. Sức khỏe, thời gian, và sự hiện diện của những người ta yêu thương không phải là vĩnh cửu. Chúng ta thường sống như thể mình có vô tận thời gian để sửa chữa sai lầm, để nói lời xin lỗi, để thể hiện sự quan tâm. Ta tự nhủ: “Để mai tính”, “Khi nào có dịp”, “Rồi sẽ có lúc…”. Nhưng “ngày mai” và “dịp khác” là những lời hứa không chắc chắn.
Cái chết, sự chia ly, hay những biến cố bất ngờ có thể xảy ra bất cứ lúc nào, cướp đi của ta cơ hội để “lắng nghe”, “trân trọng” và “giữ lấy”. Nỗi hối tiếc lớn nhất trong đời người thường không phải là những gì ta đã làm, mà là những gì ta đã không làm, những lời yêu thương đã không nói, những sự tha thứ đã không được trao đi khi còn có thể.
Sự vô thường không phải là một ý niệm bi quan, mà là một động lực mạnh mẽ để chúng ta sống một cách trọn vẹn và ý thức hơn trong từng khoảnh khắc.
- Nó nhắc nhở ta đừng lãng phí dù chỉ một giây phút quý giá cho sự hận thù. Mỗi phút giây căm ghét là một phút giây ta đánh mất cơ hội để yêu thương.
- Nó thúc giục ta hãy nhấc điện thoại lên và gọi cho bố mẹ, không phải để nói điều gì lớn lao, mà chỉ để nghe giọng nói của họ.
- Nó khuyến khích ta hãy nói lời cảm ơn với người bạn đời vì những điều nhỏ nhặt họ làm cho ta mỗi ngày.
- Nó cho ta can đảm để nói lời xin lỗi với người mà ta đã làm tổn thương, không phải vì ta yếu đuối, mà vì mối quan hệ đó quan trọng hơn cái tôi của ta.
“Khi còn có thể” là lời mời gọi khẩn thiết hãy hành động ngay bây giờ. Đừng chờ đến khi đứng trước một nấm mồ mới nói ra những lời yêu thương. Đừng chờ đến khi chỉ còn lại một mình mới nhận ra giá trị của sự sum vầy. Hãy lắng nghe khi đôi tai họ vẫn còn nghe được. Hãy trân trọng khi nụ cười của họ vẫn còn ở đó. Và hãy giữ lấy tay nhau khi tay ta vẫn còn hơi ấm.
Hành trình của một đời người, xét cho cùng, là hành trình trưởng thành của tâm hồn. Sự trưởng thành ấy không được đo bằng tuổi tác, của cải hay địa vị, mà bằng khả năng vượt lên trên những cảm xúc tiêu cực bản năng để lựa chọn yêu thương và tha thứ.
Ôm giữ hận thù là một lựa chọn dễ dàng, nhưng nó dẫn đến một cuộc đời cằn cỗi và tăm tối. Lựa chọn lắng nghe, trân trọng và giữ lấy nhau là một con đường khó khăn hơn, đòi hỏi sự kiên nhẫn, lòng trắc ẩn và sự dũng cảm đối diện với chính mình. Nhưng đó là con đường duy nhất dẫn đến sự bình an nội tại, đến những mối quan hệ sâu sắc, và đến một cuộc đời đáng sống.
Bài học lớn nhất không phải là ghi nhớ những vết thương để căm hận, mà là học từ những vết thương ấy để biết cách yêu thương trọn vẹn hơn. Đó là khi ta nhận ra rằng, tài sản quý giá nhất mà ta có không phải là những gì ta sở hữu, mà là những người đang đi bên cạnh ta. Và nhiệm vụ quan trọng nhất của ta là chăm sóc những mối liên kết ấy bằng tất cả sự thấu hiểu và lòng biết ơn của mình.
Hãy sống mỗi ngày như một cơ hội để thực hành bài học vĩ đại này. Bởi vì thời gian không chờ đợi ai, và tình yêu thương được trao đi “khi còn có thể” chính là di sản ý nghĩa nhất mà chúng ta để lại trên thế gian này.
Lm. Anmai, CSsR
