ĐI TÌM HẠNH PHÚC TRONG NHỮNG KHOẢNH KHẮC THƯỜNG NGÀY
Trong guồng quay bất tận và ngày một gia tốc của cuộc sống hiện đại, con người dường như đang bị cuốn vào một cuộc đua không hồi kết để chinh phục những mục tiêu được xã hội định danh là “lớn lao”. Chúng ta miệt mài, đôi khi đến kiệt sức, để kiếm tìm một công việc lương cao, một ngôi nhà sang trọng, một chiếc xe đắt tiền, một vị thế được ngưỡng vọng. Nền văn hóa của chúng ta, được khuếch đại bởi truyền thông và mạng xã hội, đã dựng nên một ảo ảnh rằng hạnh phúc là một chiếc cúp vàng ở vạch đích, một thứ hữu hình, có thể đo đếm và trưng bày. Chúng ta tin rằng, khi chạm đến những đỉnh cao ấy, hạnh phúc sẽ tự khắc tìm đến, trọn vẹn và vĩnh cửu. Nhưng rồi, có những lúc, khi đã đứng trên đỉnh vinh quang hay khi đã mỏi mệt trên hành trình, ta bỗng giật mình nhận ra một sự thật giản dị đến nao lòng: đôi khi, hạnh phúc không phải là đích đến ở cuối con đường, mà nó hiện hữu trong từng bước chân, trong những khoảnh khắc nhỏ bé, bình dị mà chúng ta đã vô tình lãng quên. Hạnh phúc không phải là một cơn địa chấn làm rung chuyển cuộc đời, mà thường là một cơn mưa rào tưới mát tâm hồn, một tia nắng ấm len lỏi qua kẽ lá, một nụ cười bất chợt ta bắt gặp trên phố.
Sự gia tốc của đời sống hiện đại, như nhà xã hội học Hartmut Rosa đã chỉ ra, đã sinh ra một nghịch lý: chúng ta có nhiều phương tiện tiết kiệm thời gian hơn bao giờ hết, nhưng lại luôn cảm thấy mình “nghèo thời gian”. Áp lực phải tối ưu hóa từng phút, phải làm việc hiệu quả, phải liên tục cập nhật và kết nối đã biến thời gian rảnh rỗi thành một thứ xa xỉ, thậm chí là một biểu hiện của sự lười biếng. Trong trạng thái “nghèo thời gian” đó, chúng ta có xu hướng ưu tiên những hoạt động mang lại “lợi tức” cao và nhanh chóng, tức là những thành tựu lớn. Những khoảnh khắc nhỏ bé, không mang lại giá trị vật chất tức thời, như việc ngồi ngắm một đám mây hay lắng nghe một bản nhạc, bị xem là lãng phí, là thiếu hiệu quả. Chúng ta đã trở thành những nhà quản lý dự án cho chính cuộc đời mình, mà quên mất rằng cuộc đời còn cần được sống, được cảm nhận, chứ không chỉ để hoàn thành.
Thật trớ trêu, trong một thế giới ngày càng kết nối, chúng ta lại ngày càng trở nên xa cách với chính mình. Màn hình điện thoại đã trở thành một lăng kính bóp méo thực tại, nơi người ta chỉ trưng bày những “thước phim highlight” của cuộc đời. Chúng ta lướt qua hàng trăm bức ảnh về những chuyến du lịch xa hoa, những bữa tiệc sang trọng, và rồi âm thầm so sánh với “cảnh hậu trường” lộn xộn của cuộc sống chính mình. Áp lực của sự so sánh và nỗi sợ bị bỏ lại phía sau (FOMO) đã đẩy chúng ta vào một cuộc săn lùng không ngừng nghỉ những trải nghiệm “đáng giá”. Trong cuộc săn lùng ấy, những niềm vui bình dị thường ngày – một bữa cơm nhà ấm cúng, một buổi chiều đọc sách, một cuộc dạo bộ không mục đích – bỗng trở nên quá nhỏ bé, quá tầm thường để được chú ý tới.
Khoa học thần kinh cũng cung cấp một lời giải thích sâu sắc cho tình trạng này. Bộ não của chúng ta có hai hệ thống tưởng thưởng khác nhau. Hệ thống “tìm kiếm” (seeking system), được điều khiển chủ yếu bởi dopamine, thúc đẩy chúng ta theo đuổi các mục tiêu lớn, những phần thưởng trong tương lai. Nó mang lại cảm giác hứng khởi, kỳ vọng. Tuy nhiên, hệ thống “yêu thích” (liking system), liên quan đến các chất dẫn truyền thần kinh như opioid nội sinh và endocannabinoid, lại được kích hoạt bởi những trải nghiệm thú vị ngay trong hiện tại, như vị ngon của một món ăn hay cảm giác ấm áp của một cái ôm. Xã hội hiện đại đã “hack” và khai thác quá mức hệ thống “tìm kiếm” của chúng ta, khiến chúng ta liên tục chạy theo dopamine mà bỏ qua những niềm vui bình yên, sâu lắng của hệ thống “yêu thích”. Chúng ta trở thành những con nghiện của sự kỳ vọng, thay vì là những người tận hưởng của thực tại.
Tâm lý học gọi hiện tượng này là “vòng xoay khoái lạc” (hedonic treadmill). Giống như một người chạy trên máy chạy bộ, dù nỗ lực đến đâu cũng chỉ đứng yên một chỗ, chúng ta cũng nhanh chóng quen với những thành tựu lớn lao và quay trở lại mức độ hạnh phúc ban đầu. Mua được chiếc xe mơ ước, niềm vui có thể kéo dài vài tuần, rồi nó cũng trở thành một phần bình thường của cuộc sống. Vòng xoay này được thúc đẩy bởi chủ nghĩa tiêu dùng, vốn luôn gieo vào đầu chúng ta ý niệm rằng hạnh phúc nằm ở món hàng tiếp theo. Việc liên tục đặt cược hạnh phúc của mình vào những mục tiêu lớn kế tiếp nhau khiến chúng ta mãi mãi ở trong trạng thái thiếu thốn và tìm kiếm.
Trong cơn mê mải đuổi theo những bóng hình hạnh phúc ở tương lai, chúng ta đã đánh mất khả năng cảm nhận thực tại. Ta quên mất cảm giác khoan khoái khi hít một hơi thật sâu không khí trong lành của buổi sớm mai. Ta quên mất niềm vui khi tự tay pha một tách trà nóng, cảm nhận hơi ấm lan tỏa trong lòng bàn tay. Ta quên mất sự bình yên khi ngồi lặng lẽ ngắm nhìn hoàng hôn buông xuống. Ta quên mất sự ấm áp của một cuộc trò chuyện thật sâu với người bạn thân. Đó là những khoảnh khắc mà tâm hồn ta được thực sự sống, được kết nối với thực tại một cách trọn vẹn nhất. Nhưng chúng ta đã bỏ lỡ chúng.
Triết gia người La Mã, Seneca, một trong những người theo trường phái Khắc kỷ (Stoicism), từng nói: “Hạnh phúc thật sự là tận hưởng hiện tại, mà không lo lắng phụ thuộc vào tương lai.” Triết học Khắc kỷ dạy chúng ta về “sự phân đôi của quyền kiểm soát”: có những thứ ta kiểm soát được (suy nghĩ, phán xét, hành động của ta) và có những thứ ta không kiểm soát được (hành động của người khác, thời tiết, quá khứ, tương lai). Hạnh phúc, theo đó, nằm ở việc tập trung năng lượng vào những gì ta kiểm soát được. Những niềm vui nhỏ bé chính là những trải nghiệm nằm hoàn toàn trong tầm kiểm soát của chúng ta. Ta không thể kiểm soát việc mình có được thăng chức hay không, nhưng ta hoàn toàn có thể kiểm soát việc mình có dành ra năm phút để thưởng thức một tách trà hay không. Chúng ta sống trong một trạng thái “ngóng đợi” triền miên. Chúng ta luôn đặt điều kiện cho hạnh phúc của mình: “Khi tôi có được X, tôi sẽ hạnh phúc.” Nhưng cuộc sống là một chuỗi những khoảnh khắc hiện tại nối tiếp nhau. Nếu chúng ta không học cách tìm thấy niềm vui trong chính những khoảnh khắc đang diễn ra, chúng ta sẽ mãi mãi là những kẻ hành hương mệt mỏi trên con đường tìm kiếm một miền đất hứa không bao giờ tới.
Vậy, những “hạnh phúc nhỏ bé” ấy thực sự là gì? Chúng không phải là những khái niệm trừu tượng. Chúng là những trải nghiệm rất thật, rất cụ thể. Chúng ta có thể khám phá chúng qua nhiều chiều kích khác nhau.
Đầu tiên là niềm vui của các giác quan, nền tảng nhất của sự sống. Đó là âm thanh của tiếng mưa rơi đều đều ngoài hiên, mùi của một cuốn sách cũ vừa được mở ra, vị ngọt thanh của một miếng dưa hấu mát lạnh, cảm giác mềm mại của tấm chăn ấm, hình ảnh một cụ già đang mỉm cười hiền hậu.
Tiếp theo là niềm vui của trí tuệ. Đó là khoảnh khắc “Aha!” khi bạn đột nhiên hiểu ra một vấn đề phức tạp. Đó là sự thỏa mãn khi giải xong một ô chữ Sudoku khó. Đó là niềm vui khi đọc được một câu văn, một đoạn thơ hay đến mức bạn phải dừng lại, đọc đi đọc lại nhiều lần. Niềm vui này đến từ sự tò mò bẩm sinh, từ khao khát được học hỏi và phát triển của con người.
Rồi đến niềm vui của sự sáng tạo. Đó là trạng thái “dòng chảy” (flow) mà nhà tâm lý học Mihaly Csikszentmihalyi đã mô tả, khi bạn hoàn toàn đắm chìm vào một hoạt động, quên đi thời gian và không gian. Sáng tạo không chỉ dành cho nghệ sĩ. Nó có thể là niềm vui khi sắp xếp lại đồ đạc trong phòng một cách hợp lý, khi nấu một bữa ăn ngon từ những nguyên liệu còn sót lại, hay khi tìm ra một giải pháp độc đáo cho một vấn đề trong công việc.
Sâu sắc hơn là niềm vui trong các mối quan hệ. Nhà tâm lý học John Gottman gọi những hành động nhỏ bé này là “những lời mời gọi kết nối” (bids for connection). Đó là khi người bạn đời chỉ cho bạn một con chim lạ ngoài cửa sổ, đó không chỉ là về con chim, đó là một lời mời gọi: “Hãy chia sẻ khoảnh khắc này với anh/em.” Cách chúng ta đáp lại những lời mời gọi nhỏ bé này sẽ quyết định sức khỏe của mối quan hệ. Hạnh phúc trong các mối quan hệ không được xây dựng từ những sự kiện trọng đại, mà được vun đắp từ hàng ngàn những viên gạch nhỏ bé của sự quan tâm, thấu hiểu và sẻ chia hàng ngày.
Chúng ta cũng không thể bỏ qua niềm vui của sự hiện hữu thể chất (embodiment). Đó là cảm giác khoan khoái sau một cái vươn vai thật dài vào buổi sáng, là cảm nhận cơ bắp đang hoạt động khi ta đi bộ, là sự dễ chịu khi hít một hơi thở sâu và chậm. Trong một thế giới ngày càng “ảo hóa”, việc quay về kết nối với cơ thể vật lý của mình là một hành động mang tính nền tảng.
Và còn có niềm vui kết nối với thiên nhiên (biophilia). Việc ngắm nhìn một cái cây thay lá theo mùa, cảm nhận đất dưới chân mình, lắng nghe tiếng sóng vỗ, hay đơn giản là quan sát một con kiến đang tha mồi. Khoa học đã chứng minh rằng việc tiếp xúc với thiên nhiên, dù chỉ là một chậu cây trên bàn làm việc, cũng có tác dụng giảm căng thẳng và cải thiện tâm trạng.
Những khoảnh khắc này sở hữu một sức mạnh kỳ diệu: chúng kéo chúng ta về với thực tại. Đây chính là cốt lõi của chánh niệm (mindfulness). Khoa học thần kinh đã chỉ ra rằng, thực hành chánh niệm thường xuyên có thể làm thay đổi cấu trúc não bộ, làm dày vỏ não trước trán (trung tâm của sự chú ý và ra quyết định) và làm giảm kích thước hạch hạnh nhân (trung tâm xử lý nỗi sợ hãi và lo âu). Hạnh phúc nhỏ bé, do đó, không chỉ là một cảm giác thoáng qua; nó là một bài tập rèn luyện cho não bộ.
Việc trân trọng những điều nhỏ bé còn giúp chúng ta xây dựng một sức đề kháng tinh thần mạnh mẽ hơn. Cuộc sống vốn dĩ không phải lúc nào cũng trải đầy hoa hồng. Nếu hạnh phúc của chúng ta chỉ phụ thuộc vào những thành tựu lớn lao, chúng ta sẽ dễ dàng sụp đổ khi thất bại. Ngược lại, khi biết cách tìm thấy niềm vui từ những nguồn mạch nhỏ bé, vô tận xung quanh mình, chúng ta sẽ có một “tấm đệm tinh thần” vững chắc. Một ngày làm việc tồi tệ có thể được xoa dịu bởi một bản nhạc hay. Những niềm vui nhỏ bé này giống như những mỏ neo, giúp chúng ta giữ vững con thuyền tâm hồn mình trước những cơn bão của cuộc đời.
Tất nhiên, nói như vậy không có nghĩa là chúng ta nên từ bỏ mọi ước mơ, hoài bão lớn lao. Vấn đề không nằm ở bản thân những mục tiêu lớn, mà nằm ở thái độ của chúng ta đối với chúng. Hãy xem hành trình chinh phục mục tiêu cũng quan trọng như chính đích đến. Hãy học cách tận hưởng niềm vui của sự nỗ lực, của việc học hỏi những điều mới. Khi đó, hạnh phúc không còn là một điểm đến duy nhất, mà nó trải dài trên toàn bộ con đường ta đi.
Để có thể thực sự cảm nhận được những hạnh phúc nhỏ bé, chúng ta cần phải rèn luyện và đối mặt với những kẻ thù của nó. Kẻ thù đầu tiên là sự vội vã. Hãy thực hành “đơn nhiệm” (single-tasking). Kẻ thù thứ hai là sự phân tâm kỹ thuật số. Hãy tạo ra những “khu vực không công nghệ”. Kẻ thù thứ ba là chủ nghĩa hoàn hảo. Chúng ta cũng cần phải học cách giải phóng mình khỏi cái bẫy này. Hạnh phúc nhỏ bé thường không hoàn hảo. Trong văn hóa Nhật Bản, có một khái niệm gọi là Wabi-sabi – tìm kiếm vẻ đẹp trong sự không hoàn hảo, vô thường và dở dang. Một chiếc bát gốm có vết nứt không phải là đồ bỏ đi, mà vết nứt đó kể một câu chuyện. Tương tự, cuộc sống của chúng ta cũng đầy những “vết nứt” như vậy, và việc chấp nhận, thậm chí trân trọng chúng, cũng là một nguồn hạnh phúc.
Một thực hành hữu ích khác là viết “nhật ký biết ơn”. Mỗi ngày, hãy viết ra ba đến năm điều nhỏ bé đã khiến bạn cảm thấy vui vẻ hoặc biết ơn. Việc làm này giúp huấn luyện bộ não của chúng ta chủ động tìm kiếm và ghi nhận những điều tích cực.
Cuộc hành trình đi tìm hạnh phúc trong những điều nhỏ bé thực chất là một cuộc hành trình quay trở về với chính mình. Nó là sự thừa nhận rằng giá trị của cuộc sống không nằm ở những gì ta sở hữu hay những gì ta đạt được, mà nằm ở khả năng cảm nhận và trải nghiệm của chúng ta. Một người có thể đi du lịch khắp thế giới nhưng tâm trí luôn bận rộn thì cũng không thể hạnh phúc bằng một người ngồi trong khu vườn nhỏ của mình, nhưng tâm hồn hoàn toàn đắm chìm vào vẻ đẹp của một bông hoa. Sự giàu có thật sự không phải là có nhiều tiền trong ngân hàng, mà là có một kho tàng những ký ức đẹp đẽ về những khoảnh khắc hạnh phúc nhỏ bé.
Khi chúng ta bắt đầu trân trọng những khoảnh khắc bình dị, thế giới quan của chúng ta cũng sẽ thay đổi. Chúng ta sẽ trở nên ít phụ thuộc hơn vào những yếu tố bên ngoài để có được niềm vui, và từ đó trở nên tự do hơn. Đây cũng là tinh thần của triết học Epicureanism, vốn thường bị hiểu lầm là chủ nghĩa khoái lạc. Thực chất, Epicurus dạy rằng hạnh phúc lớn nhất (ataraxia – sự bình yên trong tâm hồn) đến từ việc thỏa mãn những ham muốn tự nhiên và cần thiết một cách giản dị. Tương tự, khái niệm “Hygge” của người Đan Mạch cũng tôn vinh cảm giác ấm cúng, thoải mái và thân mật đến từ những điều đơn giản như một ngọn nến, một chiếc chăn ấm.
Suy cho cùng, cuộc đời con người giống như một bức tranh mosaic khổng lồ. Những thành tựu lớn lao có thể là những viên đá lớn, lấp lánh, tạo nên những điểm nhấn chính. Nhưng chính hàng triệu triệu viên đá nhỏ bé, muôn màu của những khoảnh khắc thường ngày mới là thứ lấp đầy những khoảng trống, tạo nên chiều sâu, sự hài hòa và vẻ đẹp tổng thể cho bức tranh. Nếu chúng ta chỉ mải mê đi tìm những viên đá lớn, bức tranh cuộc đời của chúng ta sẽ mãi mãi trống rỗng và vô hồn. Hạnh phúc lớn lao có thể là ngọn hải đăng soi đường từ xa, nhưng chính những ngọn nến nhỏ bé của những niềm vui bình dị mới là thứ sưởi ấm và soi sáng cho từng bước chân của chúng ta trên hành trình.
Hãy thử một lần, ngay sau khi đọc xong những dòng này, bạn hãy tạm gác lại mọi thứ. Hãy nhìn ra ngoài cửa sổ. Hãy lắng nghe một âm thanh bất kỳ. Hãy hít một hơi thật sâu. Hãy mỉm cười với chính mình. Có thể bạn sẽ nhận ra, hạnh phúc chưa bao giờ rời bỏ bạn. Nó vẫn luôn ở đó, kiên nhẫn và lặng lẽ, trong tiếng chim hót ban mai, trong hương cà phê quen thuộc, trong sự ấm áp của ánh nắng mặt trời, chờ đợi được bạn khám phá trong những điều giản dị nhất. Và đó, có lẽ, chính là bí mật lớn nhất và cũng là món quà tuyệt vời nhất mà cuộc sống đã ban tặng cho mỗi chúng ta. Lm. Anmai, CSsR
