Tại sao cứ mỗi năm lễ Phục sinh lại khác ngày tháng như vậy? Ai chịu trách nhiệm về việc ấn định ngày lễ Phục sinh? Dựa vào đâu mà ấn định ngày lễ Phục sinh? Tại sao không ấn định một ngày cố định?

Trước tiên, cần phải nhấn mạnh rằng việc xác định ngày lễ Phục sinh cần phải dựa trên tiêu chuẩn khách quan, chứ không thể để tùy hứng. Nói một cách cụ thể hơn nữa, khi soạn lịch phụng vụ, Toà thánh không thể tự tiện muốn xác định lễ Phục sinh vào ngày nào tùy ý của mình, nhất là khi mà ngày này không phải chỉ có các Kitô hữu mới cử hành lễ Phục sinh mà còn biết bao nhiêu công sở, ngân hàng, xí nghiệp, trường học trên thế giới cũng soạn thảo lịch sinh hoạt dựa theo ngày lễ đó nữa. Như chị đã biết lịch phụng vụ của Kitô giáo hằng năm có hai đại lễ: đó là lễ Chúa Giáng sinh và lễ Chúa Phục sinh. Lễ Chúa Giáng sinh thì cố định vào ngày 25 tháng 12. Còn lễ Phục sinh thì sao? Thoạt tiên xem ra chẳng có năm nào trùng hợp với năm nào cả. Nhưng trên thực tế, có một sự trùng hợp mà có lễ ít người để ý tới: đó là lễ Phục sinh năm nào cũng vào ngày Chúa nhật. Do đó, nếu ai hỏi anh chị năm tới lễ Phục sinh sẽ vào ngày nào, chị có thể nhắm mắt trả lời mà không sợ sai rằng: sẽ vào Chúa nhật. Giả như họ nằng nặc muốn hỏi tiếp: Chúa nhật ngày mấy, tháng mấy? Lúc đó anh chị hãy dùng kế hoãn binh: chờ tí, để tôi xem lịch lại đã!

Lễ Phục Sinh năm 2015 là ngày 5 tháng 4, còn năm 2016 là 27/4? Tại sao có sự chênh lệch nhau tới gần một tháng như vậy?

Lý do là tại vì chúng ta mừng lễ Phục sinh căn cứ vào âm lịch chứ không căn cứ vào dương lịch. Vì thế có sự sai lệch, đại khái cũng tương tự như ngày Tết âm lịch: năm nào mà sớm thì trúng vào 21 tháng 1 dương lịch (thí dụ năm 1966), còn năm nào mà muộn thì phải chờ tới 19 tháng 2 như năm nay. Có một điều khác biệt quan trọng (như đã nói trên đây) đó là lễ Phục sinh bao giờ cũng trúng vào ngày Chúa nhật; còn ngày mồng một Tết thì có thể trùng vào bất cứ ngày nào trong tuần lễ.

Ngoài tiêu chuẩn thứ nhất (lễ Phục sinh phải là ngày Chúa nhật) còn có tiêu chuẩn nào khác nữa không? Có thể chọn bất cứ ngày Chúa nhật nào hay không?

Thực ra, nói được rằng tiêu chuẩn ngày Chúa nhật chỉ là thứ yếu. Có một tiêu chuẩn nữa quan trọng hơn để mà ấn định ngày Chúa nhật nào trong năm, đó là tiêu chuẩn trăng tròn. Ở Việt Nam, nói tới trăng tròn chúng ta liên tưởng ngay tới lễ Trung thu, khi mà chúng ta ra ngắm chú Cuội ở trên cung trăng với chị Hằng. Nhưng chúng ta quên một dịp khác để đi ngắm trăng tròn, đó là lễ Trung xuân. Lễ Phục sinh trùng vào dịp trăng tròn của Trung xuân.

Lễ Phục sinh là lễ mừng Chúa sống lại. Việc Chúa sống lại có liên quan gì tới mặt trăng đâu?

Dĩ nhiên là lễ Phục sinh chẳng có liên hệ gì tới mặt trăng hết. Nhưng mà theo thói thường, khi mừng một lễ nào đó, dù là trong gia đình hay làng xóm hay quốc gia, người ta thường căn cứ vào ngày giáp năm của biến cố được nhắc tới. Thí dụ trong một quốc gia, ngày quốc khánh được mừng vào dịp giáp năm ngày tuyên bố độc lập hay tuyên bố hiến pháp. Lễ Chúa Phục sinh cũng được cử hành dựa trên tiêu chuẩn đó, nghĩa là vào dịp giáp năm của biến cố đức Kitô sống lại từ cõi chết. Thế nhưng làm sao biết được Chúa sống lại vào ngày nào? Phúc âm không cho ta biết đích xác ngày tháng dựa theo dương lịch mà ta đang sử dụng. Nhưng Phúc âm cho ta một chi tiết rất là quan trọng, đó là việc Chúa chịu chết và sống lại xảy ra vào dịp người Do thái cử hành lễ Vượt qua. Tôi xin nhắc lại: đây là một chi tiết rất quan trọng, bởi vì nó giúp cho ta không những là tính được ngày tháng xảy ra biến cố, mà còn hiểu được ý nghĩa thần học của nó.

Thế nào là ý nghĩa thần học của lễ Chúa Phục sinh?

Ở đây tôi không muốn nói tới những ý nghĩa mà biến cố Chúa Phục sinh mang lại cho nhân loại, tựa như là ơn cứu chuộc hoặc ơn thân xác sẽ sống lại, nhưng mà ý nghĩa của ngày lễ. Trong tiếng Việt, chúng ta gọi là lễ Chúa Phục sinh, như vậy nhấn mạnh tới biến cố đức Kitô sống lại. Nhưng trong tiếng La-tinh thì danh xưng của nó là Pascha (mà người Pháp chuyển âm là Pâques). “Pascha” có nghĩa là gì? Nguồn gốc của từ này bởi tiếng Do thái pesa hay là pasa, có nghĩa là: đi ngang qua, hay là nhảy nhót. Thường thì ý nghĩa “đi ngang qua” thông dụng hơn, và trong tiếng Việt, chúng ta thấy có từ ngữ lễ “Vượt qua”. Nói tới “Vượt qua” thì chúng ta dễ liên tưởng tới việc dân Do thái vượt qua biển Đỏ, biểu tượng của một cuộc giải phóng: dân Do thái từ cảnh nô lệ Ai cập băng qua biển Đỏ để vào vùng Đất hứa, vùng đất tự do. Tuy nhiên, đó là mình tán ra vậy thôi, chứ thực ra khi mừng lễ Pascha, người Do thái tiên vàn nhớ lại việc Chúa đi ngang qua nhà họ, và đã cứu họ qua việc trừng phạt dân Ai cập bằng việc giết các con đầu lòng của dân này. Đó là điều mà chúng ta đọc ở sách Xuất hành, chương 12, đặc biệt là các câu 12-14.26-27. Trong chương 12, chúng ta còn đọc thấy vài chi tiết về cách thức mừng lễ, chẳng hạn giết một con chiên tơ, ăn rau diếp đắng. Một điểm đáng cho chúng ta lưu ý là Tân ước không những cho ta biết rằng Chúa Giêsu đã tử nạn và phục sinh vào dịp người Do thái mừng lễ Vượt qua, mà còn coi chính đức Kitô là chiên Vượt qua (thí dụ 1Cor 5,6-8; Gioan 19,35-36). Chính nhờ máu của Ngài đổ ra mà chúng ta được thoát chết. Thánh Gioan cũng coi cuộc tử nạn và phục sinh của đức Kitô như là một cuộc Vượt qua, nghĩa là sau khi từ Chúa Cha đến trần gian, bây giờ đức Kitô lại từ trần gian trở về với Chúa Cha (Ga 13,1). Chính vì ý nghĩa thần học súc tích như vậy, cho nên phụng vụ gọi là Phục sinh là “Pascha”.

Còn việc xác định ngày tháng thì sao?

Chính vì biến cố đức Kitô tử nạn và phục sinh đã diễn ra nhân dịp người Do thái mừng lễ Pascha (tạm dịch là lễ Vượt qua), cho nên Giáo hội cử hành lễ Phục sinh trùng vào dịp người Do thái cử hành lễ Vượt qua. Như vậy vấn đề cần biết là người Do thái cử hành lễ Vượt qua vào ngày nào? Lịch Do thái ấn định là ngày 14 tháng Nisan, nghĩa là tháng đầu năm đối với họ.

Tại sao người Do thái lại mừng lễ Vượt qua vào ngày đó?

Nếu ai mở chương 12 của sách Xuất hành thì sẽ thấy câu trả lời đơn giản: đó là tại vì Chúa đã truyền ông Môsê như vậy, để tưởng niệm đêm mà Chúa đến cứu dân Israel. Tuy nhiên, các nhà khảo cổ cho rằng nguồn gốc của nó xa hơn nhiều. Nó bắt đầu từ thói tục của dân du mục. Suốt mùa Đông giá rét, cả người cũng như cảnh vật ra như ủ rũ chờ chết. Sang tới mùa Xuân, cảnh vật bắt đầu lấy lại sự sống. Cây cối đồng cỏ lấy lại màu xanh tươi. Các chú du mục lại có thể dẫn chiên ra đồng đi ăn: có lẽ đó là nguyên ngữ của tiếng “pesa”, vừa có nghĩa là “đi qua” vừa có nghĩa là “nhảy nhót”. Dù nguồn gốc của ngày lễ như thế nào đi nữa, một điều chắc chắn là nó được mừng vào ngày 14-15 (rằm) của mùa Xuân. Do đó mà ta có thể gọi nó là lễ Trung xuân (đối lại với lễ Trung thu). Tuy nhiên, vào những thế kỷ đầu tiên, đã nảy lên một cuộc tranh luận sôi nổi trong Giáo hội giữa hai phe. Một phe thì chủ trương mừng lễ Phục sinh cùng ngày Pascha của người Do thái, nghĩa là đúng dịp trăng tròn, bất luận ngày nào trong tuần. Một phe thì chủ trương là phải mừng vào ngày Chúa nhật, bởi vì đức Kitô đã sống lại vào ngày Chúa nhật, một ngày liền sau ngày hưu lễ (Sabat) của người Do thái. Ngày đó được gọi là Chúa nhật (Dies Domini, Dominica): ngày của Chúa. Cuộc tranh luận trở thành gay cấn dưới thời ĐGH Victorio I (189-198), khi ngài doạ tuyệt thông các giáo đoàn nào mừng lễ Phục sinh vào ngày 14. Sau bao nhiêu công nghị miền cả bên Đông lẫn bên Tây, công đồng Nixêa năm 325 đã tìm cách ấn định một quy tắc chung, tuy rằng phải chờ tới thế kỷ VIII thì khắp nơi mới chấp nhận. Quy tắc như thế này: Lễ Phục sinh sẽ được cử hành vào Chúa nhật liền sau ngày 14 tháng Nisan. Ngày này sẽ không trước ngày xuân phân (21/3 dương lịch) và sẽ không sau ngày 25/4 dương lịch (như vậy là chênh nhau trong vòng 35 ngày). Tuy nhiên, đến thế kỷ XVI vì các Giáo hội chính thống không chấp nhận cuộc cải tổ lịch dưới thời đức Grêgôriô XIII (1582) cho nên lại có thiếu sự nhất trí giữa các Kitô hữu trong việc cử hành lễ Phục sinh. Công đồng Vaticanô II bày tỏ ý kiến không những chung quanh đề nghị thỏa hiệp giữa các Giáo hội Kitô để cử hành lễ Phục sinh chung một ngày như nhau, mà cả chung quanh dự án làm một quyển lịch vĩnh viễn. Tuy nhiên, những dự án này có lẽ sẽ không thành tựu trước thế kỷ XXI.