ĐỪNG ĐỂ CON CHẠY SUỐT CUỘC ĐỜI CHỈ ĐỂ ĐƯỢC KHEN
Cuối năm học, những tờ phiếu điểm lần lượt được trao tận tay học sinh. Cùng với đó, những lời khen ngợi vang lên như một bản nhạc quen thuộc: “Ôi, con được 10 điểm, giỏi quá!”, “Điểm cao nhất lớp luôn hả con?”. Những lời khen ấy, dù xuất phát từ tình yêu thương, lại vô tình gieo vào lòng trẻ một niềm tin nguy hiểm: giá trị của con chỉ được công nhận khi con đạt thành tích xuất sắc. Nhưng nếu con chỉ được 6 điểm, 7 điểm, liệu cha mẹ có còn khen con như thế? Hay sẽ là một cái nhíu mày, một câu “Cố gắng thêm nha con”, hoặc tệ hơn, là sự im lặng đầy thất vọng? Chính những phản ứng ấy, dù vô tình, đã tạo nên một “ám thị độc hại” khiến trẻ lớn lên với áp lực phải luôn hoàn hảo.
Bài luận này không chỉ là một lời cảnh tỉnh về cách chúng ta vô tình định hình tâm hồn trẻ qua lời khen và sự im lặng. Nó là một lời mời gọi sâu sắc để cha mẹ, giáo viên, và cả xã hội nhìn lại cách chúng ta nuôi dưỡng thế hệ tương lai. Chúng ta không muốn con trẻ chạy suốt cuộc đời chỉ để được khen, để rồi đánh mất niềm vui, sự tự tin, và chính bản thân mình. Thay vào đó, hãy cùng nhau xây dựng một môi trường nơi trẻ được yêu thương vì con người chúng, chứ không chỉ vì những con số trên giấy.
1. Bệnh thành tích: Căn bệnh bắt nguồn từ gia đình
1.1. Khi lời khen trở thành tiêu chuẩn đánh giá
“Bệnh thành tích” không phải là sản phẩm của trường học, mà bắt nguồn từ chính những mái ấm gia đình. Khi cha mẹ chỉ vỗ tay trước con điểm 10, chỉ mỉm cười khi con đứng nhất lớp, trẻ sẽ ngầm hiểu rằng: muốn được yêu thương, con phải giỏi, phải xuất sắc. Nếu không, con chỉ nhận được sự im lặng, một lời nhắc nhở “Cố gắng hơn đi”, hoặc tệ hơn, một ánh mắt thất vọng. Trẻ em không học qua những bài giảng lý thuyết phức tạp. Chúng học qua cảm xúc, qua ánh mắt, qua biểu cảm trên gương mặt cha mẹ. Một lời khen chọn lọc dành riêng cho thành tích cao, hay sự im lặng khi con thất bại, chính là cách chúng ta vô tình dạy con rằng giá trị của chúng phụ thuộc vào những con số.
Tôi từng chứng kiến một cậu bé trong lớp học của mình, vốn rất yêu thích vẽ tranh, bỗng trở nên rụt rè sau một lần bị cha mẹ so sánh với anh trai – người luôn đạt điểm cao. Cậu bé kể với tôi: “Con vẽ đẹp, nhưng ba nói vẽ không giúp con được điểm 10 môn Toán.” Từ đó, cậu không còn mang tranh đến lớp nữa. Một sở thích, một đam mê, bị dập tắt chỉ vì nó không phục vụ cho “thành tích”. Những câu chuyện như thế không hiếm. Chúng xảy ra mỗi ngày, trong những khoảnh khắc tưởng chừng nhỏ nhặt: một lời nói vô tình, một cái nhíu mày, hay một sự im lặng đầy sức nặng.
1.2. Câu chuyện về cục đất sét: Một đam mê bị giết chết
Tôi nhớ mãi câu chuyện về em gái mình và những cục đất sét. Khi còn nhỏ, em say mê nặn đất sét, tạo ra những hình thù kỳ lạ – từ con voi méo mó đến ngôi nhà xiêu vẹo. Em làm việc đó với niềm vui vô tư, không cần ai khen, không cần ai đánh giá. Nhưng một ngày, một người cậu họ ghé thăm và buột miệng nói: “Trời ơi, vậy cũng gọi là nặn? Xấu quá! Thời này còn ai chơi đất sét nữa?” Câu nói ấy, dù chỉ là một nhận xét vô ý, đã khiến em tôi không bao giờ đụng đến đất sét nữa. Trước đó, dù bị mẹ la vì mải chơi đất sét mà quên ăn cơm, em vẫn say mê. Nhưng một lời đánh giá từ người em quý trọng đã đủ để giết chết đam mê ấy.
Câu chuyện này không chỉ là về đất sét. Nó là về cách một lời nói thiếu suy nghĩ có thể phá hủy sự tự tin, niềm vui, và cả những giấc mơ non trẻ. Trẻ em nhạy cảm hơn chúng ta nghĩ. Chúng không chỉ nghe lời nói, mà còn cảm nhận ý nghĩa ẩn sau đó. Khi chúng ta chỉ khen những gì “đạt chuẩn”, chúng ta vô tình dạy con rằng chỉ những thứ hoàn hảo mới đáng được công nhận.
1.3. hậu quả của bệnh thành tích
Bệnh thành tích không chỉ dừng lại ở việc trẻ mất đi đam mê. Nó còn tạo ra những hậu quả lâu dài, ảnh hưởng đến cách trẻ nhìn nhận bản thân và thế giới. Một đứa trẻ lớn lên với niềm tin rằng mình chỉ đáng giá khi đạt điểm cao sẽ dễ rơi vào trạng thái lo âu, sợ thất bại, và luôn so sánh mình với người khác. Chúng có thể trở thành những người cầu toàn, không dám thử thách bản thân vì sợ sai lầm. Hoặc tệ hơn, chúng có thể mất niềm tin vào giá trị của chính mình khi không đạt được kỳ vọng của người lớn.
Tôi từng gặp một học sinh lớp 9, một cô bé luôn đứng đầu lớp nhưng lúc nào cũng căng thẳng. Em chia sẻ rằng em sợ một ngày nào đó mình sẽ không còn là “học sinh giỏi”. Em không học vì yêu thích, mà học vì sợ mất đi ánh mắt tự hào của cha mẹ. Khi tôi hỏi em thích làm gì ngoài học, em ngập ngừng: “Con không biết nữa. Con chỉ biết học thôi.” Một đứa trẻ 14 tuổi, đáng lẽ phải tràn đầy ước mơ và khám phá, lại bị giam cầm trong vòng tròn của thành tích. Đó là bi kịch mà bệnh thành tích mang lại.
2. Điểm số không phải trung tâm của giá trị con người
2.1. Một góc nhìn khác về thành công
Thành công của một đứa trẻ không thể và không nên được đo đếm bằng điểm số. Điểm số chỉ là một phần nhỏ trong hành trình trưởng thành của con. Nó không phản ánh được sự nỗ lực, sự sáng tạo, hay lòng tốt của con. Một bài kiểm tra 10 điểm có thể là kết quả của một đêm thức khuya, nhưng một bài kiểm tra 6 điểm cũng có thể là thành quả của một đứa trẻ đã cố gắng vượt qua khó khăn. Vậy tại sao chúng ta lại chỉ khen bài 10 điểm, mà quên mất những nỗ lực phía sau bài 6 điểm?
Tôi từng trò chuyện với một học trò khoe về các bài kiểm tra gần đây: có bài 6 điểm, có bài 7 điểm, và một bài 10 điểm. Tôi không khen bài 10, cũng không chê những bài điểm thấp. Thay vào đó, tôi nói: “Chúc mừng con vì những đêm thức khuya học bài đã có kết quả. Con đã cố gắng rất nhiều, đúng không?” Bé cười rạng rỡ, rồi tiếp tục kể về cuốn sách em đang đọc, những đoạn văn hay, những ý tưởng mới nảy ra trong đầu. Tôi mừng vì bé không còn dựa vào con số để chứng minh giá trị của mình. Bé tìm thấy niềm vui thật sự trong việc học, chứ không phải niềm vui vay mượn từ lời khen của người lớn.
2.2. Tái định nghĩa niềm vui trong học tập
Học tập nên là một hành trình khám phá, nơi trẻ được tự do đặt câu hỏi, thử nghiệm, và thậm chí thất bại. Nhưng khi chúng ta đặt điểm số làm trung tâm, học tập trở thành một cuộc đua không hồi kết. Trẻ không học để hiểu biết, mà học để được khen, để tránh bị chê. Điều này không chỉ làm mất đi niềm yêu thích học tập, mà còn khiến trẻ đánh mất cơ hội khám phá tiềm năng của chính mình.
Tôi nhớ một cậu học trò từng chia sẻ rằng cậu thích viết truyện, nhưng mẹ cậu bảo rằng viết truyện không giúp cậu thi đại học. Cậu đã ngừng viết, dù trước đó cậu có thể ngồi hàng giờ để sáng tạo những câu chuyện kỳ thú. Tôi khuyến khích cậu tiếp tục viết, không phải để đạt điểm cao, mà để nuôi dưỡng trí tưởng tượng và cảm xúc của mình. Dần dần, cậu tìm lại niềm vui trong việc viết, và thậm chí còn gửi một câu chuyện ngắn cho tôi đọc. Đó là khoảnh khắc tôi nhận ra: khi trẻ được khuyến khích vì nỗ lực và đam mê, chứ không phải vì thành tích, chúng sẽ tìm thấy ý nghĩa thật sự trong những gì mình làm.
2.3. Vai trò của phụ huynh trong việc định hình giá trị
Cha mẹ là những người thầy đầu tiên và quan trọng nhất của con. Cách cha mẹ phản ứng trước thành công và thất bại của con sẽ định hình cách con nhìn nhận bản thân. Nếu chúng ta chỉ khen khi con đạt điểm cao, con sẽ học cách liên kết giá trị của mình với thành tích. Nhưng nếu chúng ta ghi nhận nỗ lực, khuyến khích sự kiên trì, và động viên con vượt qua khó khăn, con sẽ lớn lên với sự tự tin không phụ thuộc vào con số.
Một lần, tôi chứng kiến một phụ huynh ôm con thật chặt khi con mang về bài kiểm tra 7 điểm. Chị nói: “Mẹ tự hào vì con đã cố gắng. Mẹ thấy con học chăm hơn tháng trước nhiều!” Đứa trẻ cười tươi, và tôi nhận ra rằng khoảnh khắc ấy sẽ là một kỷ niệm đẹp trong lòng nó. Nó không cần điểm 10 để cảm thấy được yêu thương. Nó biết rằng mình đáng giá, dù kết quả có thế nào.
3. Làm sao để thay đổi? bắt đầu từ những câu nói
3.1. Sức mạnh của ngôn từ
Lời nói có sức mạnh lớn hơn chúng ta tưởng. Một câu khen đúng lúc có thể truyền cảm hứng, nhưng một câu nói vô ý có thể làm tổn thương sâu sắc. Với trẻ em, lời nói của cha mẹ, giáo viên, và những người chúng quý trọng là kim chỉ nam định hướng cảm xúc và hành vi. Vì vậy, để thay đổi cách trẻ nhìn nhận giá trị của mình, chúng ta cần thay đổi cách chúng ta giao tiếp với trẻ.
Thay vì hỏi “Con được mấy điểm?”, hãy thử: “Hôm nay con thấy mình học được gì hay ho?” Thay vì khen “Con giỏi quá vì được 10 điểm”, hãy nói: “Mẹ tự hào vì con đã cố gắng hết mình.” Những câu nói ấy không chỉ ghi nhận nỗ lực của con, mà còn giúp con hiểu rằng chúng được yêu thương vì chính con người chúng, chứ không phải vì những con điểm.
3.2. Ghi nhận nỗ lực, không chỉ kết quả
Một trong những cách hiệu quả nhất để giúp trẻ thoát khỏi áp lực thành tích là tập trung vào quá trình, thay vì kết quả. Khi con mang về bài kiểm tra 6 điểm, thay vì im lặng hoặc nhắc nhở con “cố gắng hơn”, hãy hỏi: “Con đã làm gì để chuẩn bị cho bài kiểm tra này? Có phần nào con thấy khó không?” Những câu hỏi ấy không chỉ giúp con suy ngẫm về quá trình học tập, mà còn cho con thấy rằng cha mẹ quan tâm đến sự nỗ lực của con, chứ không chỉ con số cuối cùng.
Tôi từng làm việc với một học sinh gặp khó khăn trong môn Toán. Em thường xuyên được 5, 6 điểm, và điều này khiến em cảm thấy mình “kém cỏi”. Tôi khuyến khích em chia sẻ về cách em học, và tôi nhận ra rằng em đã dành rất nhiều thời gian để làm bài tập, dù kết quả chưa như mong đợi. Tôi nói với em: “Cô thấy con kiên trì lắm. Mỗi ngày con làm bài tập là mỗi ngày con tiến bộ một chút.” Dần dần, em bắt đầu tự tin hơn, và điểm số cũng cải thiện. Nhưng điều quan trọng hơn là em không còn sợ thất bại nữa. Em học vì muốn hiểu, chứ không chỉ vì muốn được điểm cao.
3.3. Tạo một môi trường không so sánh
So sánh là một trong những nguyên nhân chính khiến trẻ cảm thấy áp lực. Khi cha mẹ so sánh con với bạn bè, anh chị em, hay thậm chí với chính kỳ vọng của mình, trẻ sẽ cảm thấy mình không bao giờ đủ tốt. Thay vì so sánh, hãy giúp con tập trung vào hành trình của chính mình. Mỗi đứa trẻ là một cá nhân độc đáo, với những thế mạnh và điểm yếu riêng. Việc so sánh chỉ làm trẻ mất đi sự tự tin và niềm vui trong việc khám phá bản thân.
Một phụ huynh từng chia sẻ với tôi rằng chị đã ngừng so sánh con trai mình với con của đồng nghiệp. Trước đây, chị thường nói: “Con xem, bạn A được học sinh giỏi, con cũng phải cố lên!” Nhưng sau khi nhận ra điều này khiến con trai chị trở nên khép kín, chị bắt đầu thay đổi. Chị nói với con: “Mẹ chỉ muốn con vui và cố gắng hết mình. Con không cần giống ai cả.” Kết quả là cậu bé trở nên cởi mở hơn, dám chia sẻ ước mơ và sở thích của mình. Sự thay đổi nhỏ trong cách giao tiếp đã tạo ra một tác động lớn.
4. Nuôi dưỡng một con người, không phải cỗ máy thi cử
4.1. Giá trị của việc nuôi dưỡng tâm hồn
Nuôi dưỡng một đứa trẻ không chỉ là giúp con đạt điểm cao hay vào được trường danh tiếng. Đó là quá trình giúp con phát triển thành một con người trọn vẹn – với trái tim biết yêu thương, trí óc biết sáng tạo, và tinh thần đủ mạnh mẽ để vượt qua thử thách. Khi chúng ta đặt điểm số làm trung tâm, chúng ta vô tình biến con thành những cỗ máy thi cử, chỉ biết chạy theo thành tích mà quên mất ý nghĩa thật sự của cuộc sống.
Tôi tin rằng mỗi cha mẹ đều muốn con mình lớn lên trong niềm vui, học tập với động lực, và sống với một trái tim không bị tổn thương bởi những lời so sánh. Để làm được điều đó, chúng ta cần thay đổi cách nhìn nhận về thành công và thất bại. Hãy dạy con rằng thất bại không phải là điều đáng xấu hổ, mà là cơ hội để học hỏi. Hãy khuyến khích con dám mơ ước, dám thử nghiệm, và dám là chính mình.
4.2. Dạy con biết nói điều đúng, đúng lúc, đúng cách
Một phần quan trọng trong việc nuôi dưỡng trẻ là giúp con phát triển kỹ năng giao tiếp và tư duy phản biện. Trong khóa học về Phản Biện – Thuyết trình – Tư duy mà tôi đang dạy, tôi không tập trung vào việc giúp học sinh “giỏi hơn người khác”. Thay vào đó, tôi dạy các em cách nói điều đúng, đúng lúc, đúng cách. Tôi dạy các em cách bảo vệ quan điểm của mình mà không làm tổn thương người khác. Và quan trọng hơn, tôi dạy các em cách lắng nghe – không chỉ lắng nghe người khác, mà còn lắng nghe chính mình.
Tôi cũng khuyến khích phụ huynh tham gia vào hành trình này. Hãy học cách nhìn nhận những gì mình sắp nói: Lời nói ấy có thật sự nuôi dưỡng con không? Nó có giúp con cảm thấy an toàn và được yêu thương không? Khi cha mẹ thay đổi cách giao tiếp, trẻ sẽ học được cách đối xử với bản thân và người khác một cách tôn trọng và tử tế.
4.3. Một lời mời gọi cho tương lai
Hãy tưởng tượng một thế giới nơi trẻ em không phải chạy theo lời khen, không phải sống trong nỗi sợ thất bại. Đó là thế giới nơi trẻ được yêu thương vì chính con người chúng, được khuyến khích vì nỗ lực, và được tự do khám phá đam mê của mình. Để tạo ra thế giới ấy, chúng ta cần bắt đầu từ hôm nay, từ những câu nói, những hành động nhỏ nhất.
Thay vì hỏi “Con được mấy điểm?”, hãy hỏi: “Hôm nay con thấy mình tiến bộ ở điểm nào?” Thay vì khen “Con giỏi vì được 10 điểm”, hãy nói: “Con đáng tự hào vì đã không bỏ cuộc.” Những câu nói ấy không chỉ thay đổi cách trẻ nhìn nhận bản thân, mà còn thay đổi cách chúng sống, học, và yêu thương.
Một câu nói thay đổi cả đời
Đừng để con bạn chạy suốt cuộc đời chỉ để được khen. Đừng để những con số trên phiếu điểm định nghĩa giá trị của con. Hãy để con sống, học, và lớn lên với niềm tin rằng chúng đáng giá, ngay cả khi không đứng đầu lớp, không đạt điểm 10. Một câu nói thay
Cuối năm học.
Những tờ phiếu điểm đang lần lượt được trả về.
Và tôi nghe, đọc, thấy… rất nhiều lời khen vang lên:
“Ôiii con được 10 điểm luôn, giỏi quá!”
“Wow, điểm cao nhất lớp luôn hả con!”
Tôi không phủ nhận – những lời khen ấy có thể xuất phát từ tình yêu thương.
Nhưng tôi chỉ muốn hỏi nhẹ một câu:
Nếu con chỉ được 6 điểm, 7 điểm…
Bạn còn khen nó như vậy không?
Hay sẽ là một cái nhíu mày?
Một câu “Ừm, cố gắng thêm nha con”?
Hay tệ hơn là im lặng?
Và đó – mới chính là thứ “ám thị độc hại” mà chúng ta không để ý.
1. BỆNH THÀNH TÍCH – KHÔNG CHỈ CÓ Ở TRƯỜNG HỌC
Tôi nghĩ, “bệnh thành tích” không sinh ra từ nhà trường.
Nó sinh ra từ lời khen chọn lọc trong mỗi mái nhà.
Khi cha mẹ chỉ vỗ tay với con điểm 10,
thì con sẽ ngầm hiểu:
→ “Muốn được thương? Phải giỏi. Phải xuất sắc.”
→ “Còn không thì… thôi, ráng đừng bị mắng là may.”
Trẻ con đâu cần học lý thuyết.
Nó học bằng cảm xúc.
Nó học qua biểu cảm trên gương mặt ba mẹ.
Nó học từ những lời khen – và cả sự im lặng.
2. TÔI NHỚ… MỘT CÂU CHUYỆN VỀ CỤC ĐẤT SÉT
Ngày xưa em tôi thích nặn đất sét.
Nặn hoài, nặn đủ thứ hình kỳ cục – vui vẻ, say mê.
Cho tới một hôm, một người cậu họ ghé chơi, nói một câu:
“Trời ơi, vậy cũng gọi là nặn? Xấu quá! Thời này còn ai chơi đất sét nữa?”
Từ hôm đó, em tôi không bao giờ đụng vào đất sét lần nào nữa.
Dù ngày trước bị la vì chơi hoài không chịu ăn, nó vẫn chơi.
Nhưng một câu nói của một người nó quý trọng – là đủ để giết chết đam mê.
Chỉ vì sự đánh giá.
3. NÊN… TÔI KHÔNG BAO GIỜ KHUYẾN KHÍCH ĐIỂM SỐ LÊN LÀM TRUNG TÂM
Có bé học trò khoe tôi mấy bài kiểm tra gần đây.
Có 6 điểm. Có 7 điểm. Có bài 10 điểm.
Tôi không đếm. Tôi không khen bài 10.
Tôi chỉ nói:
“Chúc mừng cho mọi sự nỗ lực.
Mấy tối học bài đến khuya giờ cũng có kết quả rồi ha.”
Rồi bé khoe tiếp – về cuốn sách bé đang đọc,
những đoạn hay trong đó, những suy nghĩ mới nảy ra.
Tôi mừng vì bé không còn cần một con số để chứng minh mình có giá trị.
Tôi mừng vì bé đang cảm nhận được niềm vui thật trong học tập – chứ không phải niềm vui vay mượn từ lời khen của người lớn.
4. ĐỪNG HỎI TÔI PHẢI KHUYÊN SAO CHO PHỤ HUYNH ĐỪNG ÉP CON ĐIỂM THÀNH TÍCH NỮA!
Tôi không khuyên nữa đâu. CHỊU! THẬT ĐẤY!
Vì nếu bạn vẫn còn nghĩ rằng:
→ “Điểm con tôi thấp thì phải cố thôi, chưa tốt là phải chấn chỉnh thôi.”
thì chúng ta khác lập trường rồi.
Tôi nói điều này cho những người:
– thật sự muốn con sống vui
– thật sự muốn con lớn lên với sự tự tin không dựa trên 1 con số
– thật sự muốn nuôi một con người, chứ không phải một cỗ máy thi điểm cao.
Và nếu vậy – hãy bắt đầu từ việc ghi nhận lại cho đúng.
Đừng khen điểm cao – mà quên nỗ lực nhỏ.
Đừng im lặng khi con điểm trung bình – mà hãy ôm con vì con đã cố gắng.
5. NẾU MUỐN HỌC CÁCH GIAO TIẾP – THUYẾT PHỤC – PHẢN BIỆN KHÔNG GÂY TỔN THƯƠNG…
Tôi mời bạn đến với khóa học Phản Biện – Thuyết trình – Tư duy mà tôi đang dạy.
Tôi không dạy để con bạn “giỏi hơn ai”.
Tôi dạy để con bạn biết nói điều đúng – đúng lúc – đúng cách.
Tôi dạy để phụ huynh nhìn rõ điều đang định nói… có thật sự nuôi dưỡng con không.
Và tôi tin, bạn cũng như tôi – đều muốn con mình
– trưởng thành trong an vui,
– học trong động lực,
– sống với một trái tim không vỡ nát vì lời so sánh.
Hãy bắt đầu từ một câu nói khác…
Thay vì: “Con được mấy điểm?”
hãy thử: “Hôm nay con thấy phần nào con học giỏi lên hơn hôm qua?”
Thay vì: “Con giỏi quá vì được 10 điểm”
hãy thử: “Con đáng tự hào vì con biết cố gắng.”
Bạn thay đổi lời – con bạn thay đổi cả đời.
Lm. Anmai, CSsR
